Autor

Tytuł

Meči­slav Borák

Ofia­ry Zbrod­ni Katyń­skiej z obsza­ru byłej Czechosłowacji

Książ­ka autor­stwa Meči­sla­va Boráka jest ewe­ne­men­tem wśród pozy­cji biblio­gra­fii katyń­skiej nie tyle ze wzglę­du na toż­sa­mość auto­ra, cze­skie­go histo­ry­ka z Uni­wer­sy­te­tu Ślą­skie­go w Opa­wie, ale ze wzglę­du na pod­ję­tą przez nie­go pro­ble­ma­ty­kę: losy Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej, ofi­ce­rów i poli­cjan­tów – Pola­ków z Zaol­zia i innych miejsc (byłej) Cze­cho­sło­wa­cji, jak i Pola­ków, któ­rzy na Zaol­zie przy­by­li z przy­dzia­łem służ­bo­wym; wśród opi­sy­wa­nych posta­ci zna­leź­li się tak­że Cze­si przed woj­ną miesz­ka­ją­cy w Rze­czy­po­spo­li­tej.  Jak przy­zna­je we wstę­pie autor, o cze­skich wąt­kach spra­wy katyń­skiej nie­wie­le wie­dzia­no – co oczy­wi­ste – w komu­ni­stycz­nej Cze­cho­sło­wa­cji, ale wie­dza ta była szcząt­ko­wa zarów­no w Cze­chach, jak i w Pol­sce już po zmia­nie sys­te­mu. Sam Meči­slav Borák był auto­rem licz­nych pozy­cji poświę­co­nych temu roz­dzia­ło­wi histo­rii, zarów­no ksią­żek, jak i arty­ku­łów, publi­ko­wa­nych i po cze­sku, i po polsku.

Opi­su­jąc wąt­ki cze­skie (cze­cho­sło­wac­kie) spra­wy katyń­skiej, autor się­ga do świa­dectw człon­ków komi­sji i dele­ga­cji katyń­skich, przy­po­mi­na­jąc na przy­kład postać Fran­ti­ška Koži­ka (cze­ski poeta, pisarz i dra­ma­turg zna­lazł się w Katy­niu już w kwiet­niu 1943 roku, w dele­ga­cji pisa­rzy, któ­rych hitle­row­cy chcie­li wyko­rzy­stać dla swo­ich pro­pa­gan­do­wych celów), Fran­ti­ška Háje­ka (lekarz z mię­dzy­na­ro­do­wej komi­sji), Fran­ti­ška Šubi­ka (pro­fe­sor ana­to­mii pato­lo­gicz­nej) i innych. Kolej­no przy­po­mi­na­ne są świa­dec­twa żoł­nie­rzy Wehr­mach­tu i tych, któ­rzy wró­ci­li ze Wschodu.

Osob­ny roz­dział sta­no­wi przy­po­mnie­nie cze­skich badań nad Ofia­ra­mi Zbrod­ni Katyń­skiej: cho­dzi zarów­no o począt­ki, kie­dy po 1989 roku poja­wi­ły się pierw­sze arty­ku­ły, wal­czą­ce w kłam­stwem katyń­skim, jak i o póź­niej­sze publi­ka­cje nauko­we. Autor oma­wia źró­dła i kry­te­ria ewi­den­cji ofiar, odwo­łu­jąc się do naj­star­szych (na przy­kład zesta­wia­nych na emi­gra­cji list katyń­skich) aż po źró­dła pozy­ski­wa­ne już po 1989 roku, a następ­nie ana­li­zu­je zna­ne licz­by i struk­tu­rę ofiar. Zasad­ni­czy dla książ­ki jest roz­dział trze­ci, czy­li Listy ofiar i indy­wi­du­al­ne notat­ki im poświę­co­ne. Kry­te­rium dobo­ru jest fakt, że opi­sa­ne oso­by uro­dzi­ły się na tere­nie byłej Cze­cho­sło­wa­cji (głów­nie na Zaol­ziu) lub też „miesz­ka­ły tu lub wyko­ny­wa­ły czyn­no­ści służ­bo­we”. W wypad­ku tej dru­giej gru­py, cho­dzi oczy­wi­ście o okres tuż przed wybu­chem II woj­ny świa­to­wej, czy­li o nie­zbyt chlub­ny roz­dział pol­skiej histo­rii, kie­dy na Zaol­zie wkro­czy­ły pol­skie wojska.

Zebra­ne przez  Meči­sla­va Boráka not­ki upo­rząd­ko­wa­ne są według miejsc uwię­zie­nia opi­sy­wa­nych osób. I tak na liście jeń­ców Koziel­ska, zamor­do­wa­nych w Katy­niu, zna­la­zło się 99 nazwisk, 33 ofia­ry to jeń­cy Sta­ro­biel­ska, zamor­do­wa­ni w Char­ko­wie, lista 347 nazwisk odno­si się do jeń­ców Ostasz­ko­wa, któ­rzy zgi­nę­li w Twe­rze – tych jest naj­wię­cej, ponie­waż cho­dzi głów­nie funk­cjo­na­riu­szy Poli­cji Woje­wódz­twa Ślą­skie­go. Osob­ną część sta­no­wi 6 nazwisk z tak zwa­nej „listy ukra­iń­skiej”, w książ­ce odno­to­wa­no tak­że 5 ofiar, któ­re zgi­nę­ły w ZSRR, ale ich śmierć nie ma związ­ku ze Zbrod­nią Katyń­ską. Są też ofia­ry nie­po­twier­dzo­ne, o któ­rych wia­do­mo tyl­ko, że „zgi­nę­ły na Wschodzie”.

Jak pod­kre­śla sam autor, indy­wi­du­al­ne not­ki, w więk­szo­ści ilu­stro­wa­ne foto­gra­fia­mi „legi­ty­ma­cyj­ny­mi”, są bar­dzo zróż­ni­co­wa­ne, co sta­no­wi wypad­ko­wą źró­deł, do jakich uda­ło się dotrzeć zarów­no rodzi­nom ofiar, jak i same­mu bada­czo­wi. Not­ki zawie­ra­ją pod­sta­wo­we dane oso­bo­we: datę i miej­sce uro­dze­nia,  imio­na rodzi­ców, infor­ma­cję o wykształ­ce­niu, prze­bie­gu pra­cy lub służ­by, o przy­dzia­le z wrze­śnia 1939 roku i usta­le­niach doty­czą­cych miej­sca aresz­to­wa­nia, ewen­tu­al­nej kore­spon­den­cji obo­zo­wej, o czym wia­do­mo dzię­ki rodzi­nom. Każ­da not­ka koń­czy się adno­ta­cja­mi doty­czą­cy­mi wyko­rzy­sta­nych źró­deł, a ich szcze­gó­ło­we roz­szy­fro­wa­nie jest moż­li­we dzię­ki liście uży­tych skrótów.

  Uzu­peł­nie­niem not jest roz­dział o spo­so­bach upa­mięt­nia­nia Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej. Autor przy­po­mi­na losy rodzin w komu­ni­stycz­nej Cze­cho­sło­wa­cji i epo­kę kłam­stwa katyń­skie­go. Wymie­nia też przy­kła­dy, jak z tego kłam­stwa wycho­dzo­no już w Cze­chach po 1989 roku – pozna­je­my oko­licz­no­ści two­rze­nia wystaw, publi­ka­cji oko­licz­no­ścio­wych czy fil­mów. Meči­slav Borák odno­to­wu­je piel­grzym­ki rodzin z Czech na katyń­skie nekro­po­lie w Rosji i na Ukra­inie, a tak­że umiesz­cze­nie tabli­cy katyń­skiej na pomni­ku „Na Kon­te­szyń­cu” w Cze­skim Cie­szy­nie oraz udział w pol­skim pro­gra­mie Katyń… oca­lić od zapo­mnie­nia, czy­li w akcji sadze­nia dębów pamięci.

Opra­co­wa­ła Iza­bel­la Sariusz-Skąpska