Autor już na wstę­pie okre­śla, że czy­tel­nik nie dowie się z niej wie­le o samej zbrod­ni, lecz przede wszyst­kim o tym, w jaki spo­sób stro­na radziec­ka sta­ra­ła się przed Mię­dzy­na­ro­do­wym Try­bu­na­łem Woj­sko­wym w Norym­ber­dze przy­pi­sać ów mord Niem­com, a kon­kret­nie włą­czyć go w poczet oskar­że­nia Her­ma­na Gӧringa.

Nie­zwy­kle inte­re­su­ją­ca popu­lar­no­nau­ko­wa książ­ka napi­sa­na przez ame­ry­kań­skie­go pisa­rza i dzien­ni­ka­rza, prze­zna­czo­na pier­wot­nie dla czy­tel­ni­ków z Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Wyróż­nia się ona na tle prac doty­czą­cych Zbrod­ni Katyń­skiej, ponie­waż autor, zakła­da­ją­cy nie­wie­dzę odbior­ców nie tyl­ko w zakre­sie tego tema­tu, ale rów­nież sze­rzej – histo­rii Pol­ski nowo­żyt­nej i naj­now­szej – wyka­zał się inno­wa­cyj­nym podej­ściem do tematu.

Zbrod­nia Katyń­ska sta­ła się przez dzie­się­cio­le­cia tema­tem wie­lu pozy­cji nauko­wych i popu­lar­nych. Pisa­li o niej histo­ry­cy, zgro­ma­dzo­no wie­le świa­dectw i wspo­mnień, opi­su­ją­cych to zagad­nie­nie w punk­tu widze­nia rodzin. Opi­sy­wa­na publi­ka­cja sta­no­wi nato­miast prze­łom w doku­men­to­wa­niu wie­dzy o Zbrod­ni Katyń­skiej z dzie­dzi­ny arche­olo­gii, antro­po­lo­gii, medy­cy­ny sądo­wej i geo­de­zji. Jej autor, pro­fe­sor Andrzej Kola, w latach dzie­więć­dzie­sią­tych XX wie­ku kie­ro­wał pra­ca­mi eks­hu­ma­cyj­no-son­da­żo­wy­mi w Char­ko­wie i Mied­no­je, a następ­nie, już w obec­nym stu­le­ciu, w Kijowie-Bykowni.

Pra­ca Andrze­ja Krzysz­to­fa Kuner­ta Katyń: oca­lo­na pamięć to kalen­da­rium Zbrod­ni Katyń­skiej, roz­po­czy­na­ją­ce się od trak­ta­tów mię­dzy Pol­ską a ZSRR, a koń­czą­ce w kwiet­niu 1943 roku, czy­li po ogło­sze­niu przez wła­dze III Rze­szy odkry­cia maso­wych gro­bów w lesie pod Smo­leń­skiem, gdzie odna­le­zio­no szcząt­ki pol­skich jeń­ców wojennych.

Wyda­na w 2010 roku mono­gra­fia autor­stwa Andrze­ja Prze­woź­ni­ka i Jolan­ty Adam­skiej Katyń: zbrod­nia, praw­da, pamięć była dzie­łem abso­lut­nie prze­ło­mo­wym i do dzi­siaj sta­no­wi naj­istot­niej­szą pra­cę uka­zu­ją­cą dzie­je spra­wy Katy­nia w spo­sób przekrojowy.

Głów­nym celem publi­ka­cji jest przy­bli­że­nie syl­we­tek czter­na­stu pra­cow­ni­ków Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go, któ­rzy zosta­li zamor­do­wa­ni z roz­ka­zu władz ZSRR w 1940 roku. Autor książ­ki wyko­nał impo­nu­ją­cą pra­cę badaw­czą, pozy­sku­jąc mate­ria­ły do swo­je­go opra­co­wa­nia zarów­no w archi­wach, jak i pośród człon­ków rodzin boha­te­rów publi­ka­cji. Nie­zwy­kle istot­nym ele­men­tem książ­ki jest iko­no­gra­fia – zdję­cia zamor­do­wa­nych pra­cow­ni­ków Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go oraz repro­duk­cje zwią­za­nych z nimi dokumentów.

„Nie­wie­dza o zagi­nio­nych pod­wa­ża real­ność świa­ta…” Jest to mot­to książ­ki, któ­ra uka­za­ła się w Kra­ko­wie w 60. rocz­ni­cę mor­du katyń­skie­go, wyda­nej przez Uni­wer­sy­tet Jagiel­loń­ski, Fun­da­cję Cen­trum Doku­men­ta­cji Czy­nu Nie­pod­le­gło­ścio­we­go oraz Insty­tut Katyń­ski w Polsce.

Zapo­wie­dzią tego dzie­ła była wyda­na wcze­śniej w Edi­tion Spo­tka­nia (1993) książ­ka pt. Prze­rwa­ny bieg – roze­szła się „w bie­gu” i śla­du już po niej nie ma. Tuszyń­ski jest zna­ko­mi­cie do „tema­tu” przy­go­to­wa­ny, poru­sza się w nim jak pły­wak w wodzie, praw­dzi­wy spor­to­wiec, „olim­pij­czyk pió­ra”. Roz­po­czął i zakoń­czył swój „mara­ton” tema­tycz­ny w dobrym cza­sie – zdą­żył dobiec na metę w 60. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyńskiej.

Pra­ca z 1989 roku, moc­no zdez­ak­tu­ali­zo­wa­na, jed­nak war­ta prze­czy­ta­nia, ponie­waż autor był jed­nym z naj­istot­niej­szych eks­per­tów, bada­ją­cych zagad­nie­nia II woj­ny świa­to­wej i oku­pa­cji na zie­miach polskich.

Dosko­na­le opra­co­wa­ny zestaw mate­ria­łów prze­zna­czo­nych głów­nie dla nauczy­cie­li histo­rii i języ­ka pol­skie­go. Auto­rzy publi­ka­cji prze­ka­za­li rów­nież wska­zów­ki dla peda­go­gów innych spe­cjal­no­ści, któ­rzy chcie­li­by sko­rzy­stać z niej w poro­zu­mie­niu z histo­ry­ka­mi lub pod­czas lek­cji wychowawczej.

W dniu spo­tka­nia pre­ze­sów zarzą­dów Rodzin Katyń­skich w War­sza­wie w Radzie Ochro­ny Pamię­ci Walk i Męczeń­stwa (czwar­tek, 9 mar­ca [2001]), nade­szła na adres FRK nie­zwy­kła, miła prze­sył­ka z Lubli­na – Wła­dy­sław Seby­ła. Życie i twór­czość (W 60. rocz­ni­cę zbrod­ni katyń­skiej 1940–2000). Książ­kę otrzy­ma­ła Fede­ra­cja Rodzin Katyń­skich od Autor­ki, p. Elż­bie­ty Cichla-Czar­niaw­skiej z miłym oso­bi­stym listem.

Książ­ka Fran­za Kadel­la Katyń w oczach Zacho­du to kolej­na pozy­cja tego auto­ra uka­zu­ją­ca tema­ty­kę Zbrod­ni Katyń­skiej, jej prze­bieg, zna­cze­nie, zmo­wę mil­cze­nia i kłam­stwo, któ­re na dzie­się­cio­le­cia zde­ter­mi­no­wa­ło dąże­nia Pol­ski do ujaw­nie­nia praw­dy o Katyniu. 

„Katyń jest sym­bo­lem. Kry­je się za nim zarów­no likwi­da­cja dużej czę­ści pol­skiej eli­ty, jak i zwią­za­na z tym trau­ma pol­skie­go naro­du”. Tymi sło­wa­mi Franz Kadell roz­po­czy­na opo­wieść o zbrod­ni, któ­ra wpi­sa­ła się nie tyl­ko w histo­rię Pol­ski, Nie­miec czy Związ­ku Sowiec­kie­go, ale tak­że Wiel­kiej Bry­ta­nii i Sta­nów Zjednoczonych.

Czy książ­kę na temat Zbrod­ni Katyń­skiej moż­na prze­czy­tać jed­nym tchem, nawet jeże­li począt­ko­wo nie czu­je się zain­te­re­so­wa­nia tema­tem? Moż­na! Przy­naj­mniej – moim zda­niem – jed­ną z nich.

Bro­szu­ra skła­da się z 13 stro­nic tek­stu oraz zesta­wie­nia mate­ria­łów archi­wal­nych: foto­ko­pii oraz cyta­tów z nagłów­ków i arty­ku­łów pra­so­wych z 1943 roku. Pocho­dzą one z pra­sy wyda­wa­nej na Gór­nym Ślą­sku w cza­sie II woj­ny świa­to­wej. Pierw­sze stro­ny autor poświę­cił wyja­śnie­niu swo­je­go oso­bi­ste­go sto­sun­ku do spra­wy Katy­nia. Za gło­sze­nie praw­dy o sowiec­kim spraw­stwie Zbrod­ni Katyń­skiej mia­ły na nie­go i jego rodzi­nę spaść repre­sje – cięż­kie pobi­cie żony, pró­by pod­pa­le­nia miesz­ka­nia oraz wymu­szo­ne prze­nie­sie­nie do pra­cy w innej szkole.

Cen­trum Pol­sko-Rosyj­skie­go Dia­lo­gu i Poro­zu­mie­nia powsta­ło w 2011 roku, aby ini­cjo­wać i wspie­rać dzia­ła­nia na rzecz dia­lo­gu w sto­sun­kach mię­dzy obo­ma kra­ja­mi. Jed­nym z pól dzia­łal­no­ści Cen­trum jest przy­bli­ża­nie i upo­wszech­nia­nie w obu spo­łe­czeń­stwach wie­dzy o kul­tu­rze i histo­rii Pol­ski oraz Fede­ra­cji Rosyjskiej.

Jed­na z naj­istot­niej­szych prac opi­su­ją­cych kwe­stie zwią­za­ne ze Zbrod­nią Katyń­ską. Nie­co zdez­ak­tu­ali­zo­wa­ny hit.
Przed­mio­tem niniej­sze­go opi­su jest mono­gra­fia Janu­sza K. Zawod­ne­go pt. Katyń, waż­na nie tyl­ko ze wzglę­du na kom­pe­ten­cje auto­ra, któ­ry wzniósł się na wyży­ny moż­li­wo­ści inter­pre­ta­cyj­nych, ale rów­nież ze wzglę­du na rolę, jaką książ­ka ta ode­gra­ła w budo­wa­niu pamię­ci o Zbrod­ni Katyń­skiej, szcze­gól­nie w kra­jach anglojęzycznych. 

Dzie­je spra­wy Katy­nia Jerze­go Łoj­ka nale­żą do tych tytu­łów w piśmien­nic­twie na temat dwu­dzie­sto­wiecz­nej mar­ty­ro­lo­gii Pola­ków, któ­re uka­zu­ją ścież­kę od kłam­stwa i dez­in­for­ma­cji ku prawdzie.
Na dro­dze tej są bez­de­bi­to­we dru­ki i wyda­nia na emi­gra­cji, uni­ka­nie cen­zu­ry, infor­ma­cje prze­ka­zy­wa­ne nie­for­mal­nie i gro­nie zaufa­nych osób. Dzi­siaj trud­no sobie wyobra­zić pra­cę histo­ry­ka w tak nie­przy­ja­znych warunkach.

Dostęp do wie­dzy o trud­nej histo­rii Polek i Pola­ków w XX wie­ku sta­le się posze­rza. Dzie­je się to nie­rów­no­mier­nie, a pew­ne wąt­ki i fak­ty przez deka­dy pozo­sta­ną tajem­ni­cą (zwłasz­cza rosyj­skich) archi­wów. Kapi­tal­ne zna­cze­nie dla spo­łecz­nej świa­do­mo­ści ma inny pro­blem: dys­try­bu­cja wie­dzy. Jak o Katy­niu opo­wia­dać uczniom, któ­rzy mają usły­szeć o tym po raz pierwszy?

Jolan­ta Chwa­styk-Kowal­czyk to badacz­ka zaj­mu­ją­ca się opra­co­wa­niem tema­tów, jakie znaj­du­je na łamach cza­so­pism pol­skich, uka­zu­ją­cych się na wychodź­stwie. Autor­ka przy­zna­je, że cza­so­pi­sma wychodź­cze są „naj­lep­szym odzwier­cie­dle­niem dra­ma­tycz­nych wybo­rów Pola­ków w cza­sie i po zakoń­cze­niu II woj­ny światowej”.

Ta waż­na publi­ka­cja z 1996 roku odwzo­ro­wu­je stan wie­dzy, jakim dys­po­no­wa­li bada­cze spra­wy Katy­nia zale­d­wie kil­ka lat po przy­zna­niu się przez Zwią­zek Radziec­ki do odpo­wie­dzial­no­ści za popeł­nie­nie Zbrod­ni Katyń­skiej (13 kwiet­nia 1990) i po ujaw­nie­niu miejsc kaź­ni w Char­ko­wie (gdzie zgi­nę­li jeń­cy z obo­zu ze Sta­ro­biel­ska) i Mied­no­je (z Ostaszkowa).

W latach dwu­ty­sięcz­nych Katyń prze­stał być tyl­ko miej­scem, w któ­rym zamor­do­wa­no pol­skich ofi­ce­rów. Stał się sym­bo­lem. Jak pisze w sło­wie wstęp­nym ówcze­sny Kie­row­nik Urzę­du do Spraw Kom­ba­tan­tów i Osób Repre­sjo­no­wa­nych, Janusz Krup­ski: „Katyń – to praw­da przez dłu­gie lata okry­wa­na kłam­stwem, prze­mil­cza­na przez mocar­stwa, spy­cha­na na mar­gi­nes świa­do­mo­ści. (…) To owoc zbrod­ni­cze­go sys­te­mu bol­sze­wic­kie­go, ide­olo­gii mark­si­stow­skiej, któ­ra rze­ko­mo w tro­sce o czło­wie­ka dopro­wa­dzi­ła do śmier­ci milio­nów ludzi. (…) To pogwał­ce­nie pra­wa natu­ral­ne­go, któ­re sam Bóg wpi­sał w sumie­nie czło­wie­ka i ludzkości”.

Wśród publi­ka­cji poświę­co­nych Zbrod­ni Katyń­skiej osob­ne miej­sce zaj­mu­ją te poświę­co­ne jej ofia­rom. Histo­rie wszyst­kich ofiar zasłu­gu­ją nad swo­iste „odpo­mnie­nie”, ale te doty­czą­ce żoł­nie­rzy w spo­sób szcze­gól­ny. Kawa­le­ro­wie orde­ru Vir­tu­ti Mili­ta­ri w mogi­łach katyń­skich to obszer­na publi­ka­cja, któ­ra jest pró­bą upo­mnie­nia się o pamięć tych jeń­ców obo­zów spe­cjal­nych NKWD w Koziel­sku, Sta­ro­biel­sku i Ostasz­ko­wie zamor­do­wa­nych wio­sną 1940 roku, któ­rzy odzna­cze­ni byli naj­wyż­szym żoł­nier­skim odznaczeniem.

Odcho­dzą świad­ko­wie, roz­my­wa­ją się gra­ni­ce mię­dzy real­ną gro­zą tota­li­tar­nych zbrod­ni a skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­ny­mi for­ma­mi pamię­ci. Kra­kow­ska wysta­wa Kłam­stwo katyń­skie. W 60 lat po zbrod­ni z 2000 roku oraz towa­rzy­szą­cy jej kata­log mia­ły zapo­biec takiej ero­zji pamię­ci. Orga­ni­za­to­ra­mi przed­się­wzię­cia były Fun­da­cja Cen­trum Doku­men­ta­cji Czy­nu Nie­pod­le­gło­ścio­we­go, Insty­tut Jana Paw­ła II, Insty­tut Katyń­ski w Pol­sce i Muzeum Histo­rii Foto­gra­fii w Krakowie.

Dwu­ję­zycz­na (pol­sko-angiel­ska) pra­ca, w któ­rej autor­ka śle­dzi losy jeń­ców wojen­nych pocho­dzą­cych ze Sta­nów Zjed­no­czo­nych i Wiel­kiej Bry­ta­nii, wysła­nych przez wła­dze III Rze­szy w cha­rak­te­rze świad­ków na miej­sce eks­hu­ma­cji w Katy­niu. Wyda­rze­nie to sta­ło się istot­ne dla wyja­śnie­nia spra­wy śmier­ci tysię­cy Pola­ków, ale tak­że uru­cho­mi­ło mecha­ni­zmy będą­ce przy­czy­ną wstrzą­sów poli­tycz­nych w Sta­nach Zjed­no­czo­nych po II woj­nie światowej.