Tytuł

Katyń: doku­men­ty zbrod­ni, t. 1: Jeń­cy nie wypo­wie­dzia­nej woj­ny: sier­pień 1939–marzec 1940

Pierw­szy tom zbio­ru doku­men­tów, wytwo­rzo­nych przez apa­rat wła­dzy ZSRR, a opra­co­wa­nych przez zespół pol­skich i rosyj­skich histo­ry­ków, doty­czy agre­sji na zie­mie pol­skie na począt­ku II woj­ny świa­to­wej oraz pierw­szych mie­się­cy nie­wo­li jeń­ców. Pierw­sze doku­men­ty doty­czą pla­no­wa­nej inwa­zji. Spo­ra część poświę­co­na jest kwe­stiom orga­ni­za­cji życia obo­zo­we­go pol­skich jeń­ców. Tom koń­czy decy­zja z dnia 5 mar­ca 1940, sfor­mu­ło­wa­na w piśmie Ludo­we­go Komi­sa­rza Spraw Wewnętrz­nych ZSRR Ław­rien­ti­ja Berii o roz­strze­la­niu pol­skich jeń­ców z obo­zów spe­cjal­nych (Koziel­ska, Sta­ro­biel­ska i Ostasz­ko­wa) oraz więź­niów prze­trzy­my­wa­nych na zachod­niej Ukra­inie i Białorusi.

Zbio­ry doku­men­tów tra­dy­cyj­nie uwa­ża się za pra­ce her­me­tycz­ne, prze­zna­czo­ne dla wąskie­go gro­na histo­ry­ków dane­go zagad­nie­nia oraz pasjo­na­tów. Jed­nak seria Katyń: doku­men­ty zbrod­ni ma znacz­nie szer­szy zasięg ze wzglę­du na znaj­du­ją­cą się w nich ogrom­ną ilość róż­no­rod­nej wie­dzy histo­rycz­nej. Wszyst­kie tomy zaopa­trzo­ne zosta­ły w dosko­na­le napi­sa­ne i zre­da­go­wa­ne wstę­py. Ich auto­rzy, a jed­no­cze­śnie redak­to­rzy serii – Nata­lia Lebie­die­wa i Woj­ciech Mater­ski – zamie­ści­li wie­le komen­ta­rzy odau­tor­skich, popar­tych odno­śni­ka­mi do doku­men­tów. Każ­dy z tomów zawie­ra rów­nież anek­sy. W przy­pad­ku oma­wia­ne­go tutaj, pierw­sze­go tomu zna­leźć tam moż­na listy, notat­ki, pamięt­ni­ki pisa­ne przez pol­skich jeń­ców w obo­zach, a tak­że indeks ofiar. Trzo­nem wszyst­kich tomów są jed­nak doku­men­ty, któ­re zosta­ły dobrze prze­tłu­ma­czo­ne i opra­co­wa­ne. Ogrom­na ilość przy­pi­sów przy­bli­ża i wyja­śnia kon­tekst pre­zen­to­wa­nych tre­ści, dzię­ki cze­mu lek­tu­ra jest przy­stęp­na nie tyl­ko dla naukowca/badacza, ale rów­nież dla nie­pro­fe­sjo­nal­ne­go czy­tel­ni­ka zain­te­re­so­wa­ne­go histo­rią Polski.

Nie spo­sób w krót­kiej recen­zji odnieść się do wszyst­kich pre­zen­to­wa­nych doku­men­tów, posta­no­wi­łem więc zwró­cić uwa­gę na naj­istot­niej­szy, czy­li pod­pi­sa­ną 5 mar­ca 1940 roku decy­zję o likwi­da­cji tysię­cy jeń­ców wojen­nych, oby­wa­te­li II RP, aresz­to­wa­nych po wybu­chu woj­ny i prze­trzy­my­wa­nych w obo­zach spe­cjal­nych i więzieniach.

Szcze­gó­ło­wy­mi przy­go­to­wa­nia­mi mie­li się zająć: Wsie­wo­łod Mier­ku­łow – pierw­szy zastęp­ca Ław­rien­ti­ja Berii i naczel­nik Głów­ne­go Zarzą­du Bez­pie­czeń­stwa Pań­stwo­we­go NKWD, Leonid Basz­ta­kow – naczel­nik Wydzia­łu 1 Spe­cjal­ne­go NKWD (odpo­wie­dzial­ne­go za pra­ce ewi­den­cyj­no-sta­ty­stycz­ne), Bog­dan Kobu­łow – naczel­nik Głów­ne­go Zarzą­du Gospo­dar­cze­go ZSRR. Na notat­ce Berii pod­pi­sa­li się człon­ko­wie Biu­ra Poli­tycz­ne­go Wszech­związ­ko­wej Par­tii Komu­ni­stycz­nej (bol­sze­wi­ków): Józef Sta­lin – sekre­tarz gene­ral­ny WKP(b) i fak­tycz­ny przy­wód­ca ZSRR,  Wia­cze­sław Moło­tow – prze­wod­ni­czą­cy Rady Komi­sa­rzy Ludo­wych (odpo­wied­nik pre­mie­ra) i ludo­wy komi­sarz spraw zagra­nicz­nych (odpo­wied­nik mini­stra spraw zagra­nicz­nych), Kli­ment Woro­szy­łow – zastęp­ca prze­wod­ni­czą­ce­go Rady Komi­sa­rzy Ludo­wych (odpo­wied­nik wice­pre­mie­ra)  i ludo­wy komi­sarz obro­ny (odpo­wied­nik mini­stra obro­ny), Ana­stas Miko­jan – zastęp­ca prze­wod­ni­czą­ce­go Rady Komi­sa­rzy Ludo­wych (odpo­wied­nik wice­pre­mie­ra). Na mar­gi­ne­sie dopi­sa­no rów­nież, że z roz­ka­zem zga­dza­ją się Micha­ił Kali­nin, prze­wod­ni­czą­cy Pre­zy­dium Rady Naj­wyż­szej ZSRR (for­mal­nie przy­wód­ca ZSRR) i Łazar Kaga­no­wicz, zastęp­ca prze­wod­ni­czą­ce­go Rady Komi­sa­rzy Ludo­wych (odpo­wied­nik wice­pre­mie­ra) i ludo­wy komi­sarz (mini­ster) trans­por­tu. Począt­ko­wo jed­nym z wyko­naw­ców tego  „roz­ka­zu” miał być Beria, został jed­nak wyłą­czo­ny na wła­sne życzenie.

Licz­bę jeń­ców z Koziel­ska, Sta­ro­biel­ska i Ostasz­ko­wa osza­co­wa­no jako 14.700, roz­ka­zem zosta­ło obję­tych rów­nież 11 tysię­cy więź­niów z zachod­niej Ukra­iny i Bia­ło­ru­si. W piśmie Berii wymie­nio­no  gru­py zawo­do­we oraz kla­sy spo­łecz­ne, jakie repre­zen­to­wa­li pol­scy jeń­cy: ofi­ce­ro­wie, urzęd­ni­cy, obszar­ni­cy, poli­cjan­ci, żan­dar­mi, pra­cow­ni­cy służ­by wię­zien­nej, osad­ni­cy, wywia­dow­cy. Zazna­czo­no, że wszy­scy oni byli prze­ciw­ni­ka­mi ZSRR. Szcze­gól­nie szo­ku­ją­ce jest zale­ce­nie: „roz­pa­trze­nie spraw prze­pro­wa­dzić bez wzy­wa­nia zatrzy­ma­nych i bez przed­sta­wie­nia zarzu­tów, decy­zji o zakoń­cze­niu śledz­twa i aktu oskarżenia”.

Opra­co­wał Mate­usz Zemla