Prze­pięk­nie nary­so­wa­ny komiks, przed­sta­wia­ją­cy skró­to­wo dzie­je Zbrod­ni Katyń­skiej. Auto­rzy doko­na­li subiek­tyw­ne­go wybo­ru naj­istot­niej­szych wąt­ków, odno­sząc się zarów­no do losu poje­dyn­czych osób, jak i wiel­kiej polityki.

Obszer­na publi­ka­cja zawie­ra przede wszyst­kim z 3812 bio­gra­mów (sek­cja ta liczy 647 osob­no nume­ro­wa­nych stron), sło­wa wstę­pu Ryszar­da Kaczo­row­skie­go, ostat­nie­go pre­zy­den­ta Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej na uchodź­stwie, a tak­że tek­sty: Obóz w Sta­ro­biel­sku Wan­dy Kry­sty­ny Roman i Jędrze­ja Tuchow­skie­go oraz Cmen­tarz w Char­ko­wie Andrze­ja Przewoźnika.

Inwen­tarz oca­la­łych ory­gi­nal­nych doku­men­tów wydo­by­tych z dołów katyń­skich pod­czas eks­hu­ma­cji w 1943 roku. Opra­co­wa­no je w spo­sób nie­zwy­kle rze­tel­ny, z dba­ło­ścią o kon­tekst pozwa­la­ją­cy czy­tel­ni­ko­wi zro­zu­mieć przed­sta­wio­ną tematykę.

Pra­ca doty­czą­ca oko­licz­no­ści powsta­nia pomni­ka katyń­skie­go w sto­li­cy Wiel­kiej Bry­ta­nii. Cho­ciaż na prze­strze­ni lat spra­wa była opi­sy­wa­na w arty­ku­łach i mono­gra­fiach, to jed­nak auto­rzy naj­czę­ściej przed­sta­wia­li ją w for­mie skró­to­wej. Publi­ka­cja może więc być przy­dat­na dla bada­czy, któ­rzy chcie­li­by pod­dać temat dogłęb­nej analizie.

Zbiór doku­men­tów, któ­re zosta­ły prze­ka­za­ne Pola­kom przez wła­dze Fede­ra­cji Rosyj­skiej 14 paź­dzier­ni­ka 1992 roku. Wyda­rze­nie to było prze­ło­mo­we, ponie­waż w zbio­rze zna­la­zły się nie­zbi­te dowo­dy, iż za Zbrod­nię Katyń­ską odpo­wia­da­li bez­po­śred­nio naj­wyż­si urzęd­ni­cy ZSRR.

Krót­ki wybór doku­men­tów doty­czą­cych Zbrod­ni Katyń­skiej, prze­ka­za­nych 13 kwiet­nia 1990 roku przez pre­zy­den­ta ZSRR Micha­iła Gor­ba­czo­wa na ręce pre­zy­den­ta RP Woj­cie­cha Jaru­zel­skie­go. Pra­ca nie­zwy­kle potrzeb­na w swo­im cza­sie, obec­nie już moc­no zdezaktualizowana.

Nie­któ­re arty­ku­ły zawar­te w pra­cy mają cha­rak­ter infor­ma­cyj­ny, pozo­sta­łe wyra­ża­ją przede wszyst­kim emo­cje auto­rów, dla­te­go w czę­ści z nich zamiast stresz­czeń poda­ne będą cha­rak­te­ry­stycz­ne cytaty.

W 1951 roku na mocy rezo­lu­cji nr 390 Izba Repre­zen­tan­tów Kon­gre­su Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ame­ry­ki utwo­rzy­ła „Komi­tet powo­ła­ny do prze­pro­wa­dze­nia śledz­twa, zba­da­nia fak­tów, dowo­dów i oko­licz­no­ści masa­kry w lesie katyń­skim” (Select Com­mit­tee to Inve­sti­ga­te and Stu­dy the Facts, Evi­den­ce, and Cir­cum­stan­ces of the Katyn Forest Mas­sa­cre). Trwa­ją­ce ponad dzie­więć mie­się­cy pra­ce tego orga­nu zakoń­czy­ły się wyda­niem Rapor­tu wstęp­ne­go i Rapor­tu końcowego.

We wstę­pie do albu­mu auto­rzy opra­co­wa­nia opi­su­ją zbiór mate­ria­łów na sze­ro­kim tle histo­rycz­nym i od począt­ku akcen­tu­ją emo­cje, jakie Zbrod­nia Katyń­ska wzbu­dza­ła od momen­tu ujaw­nie­nia przez hitle­row­ców dołów śmier­ci pod Smo­leń­skiem, a następ­nie w latach powo­jen­nych i współ­cze­śnie. Trud­no oprzeć się wra­że­niu, że – nie licząc tła histo­rycz­ne­go, gdzie już sama war­stwa fak­to­gra­ficz­na jest wstrzą­sa­ją­ca – za emo­cje w spra­wie Katy­nia są odpo­wie­dzial­ne przede wszyst­kim takie mate­ria­ły, jak te publi­ko­wa­ne w oma­wia­nej pozycji.

Pro­mo­cja księ­gi-albu­mu Kawa­le­ro­wie Orde­ru Vir­tu­ti Mili­ta­ri w mogi­łach katyń­skich odby­ła się nie tak uro­czy­ście, jak bliź­nia­cza z wyglą­du i for­ma­tu Księ­ga Cmen­tar­na Katy­nia – znacz­nie skrom­niej, przy mini­mal­nym udzia­le Rodzin Katyń­skich, mimo roz­da­wa­nych zapro­szeń, 27 listo­pa­da br. [2000] w sali Cen­tral­nej Biblio­te­ki Woj­sko­wej przy ul. Ostro­bram­skiej 109 w Warszawie.
Co to za dzie­ło i jaki był jego początek?

Publi­ka­cja nie­zwy­kle istot­na w roz­wo­ju histo­rio­gra­fii katyń­skiej. Obec­nie cen­na wyłącz­nie dla koneserów.

Pozna­jąc oko­licz­no­ści Zbrod­ni Katyń­skiej, war­to się­gać nie tyl­ko do współ­cze­snych opra­co­wań, ale w mia­rę moż­li­wo­ści korzy­stać tak­że z mate­ria­łów z epo­ki. Nie cho­dzi wyłącz­nie o źró­dła w naj­ści­ślej­szym sen­sie – w wyni­ku uwa­run­ko­wań poli­tycz­nych ich dostęp­ność bywa pro­ble­ma­tycz­na – ale rów­nież o te publi­ka­cje, któ­re roz­ja­śnia­ją tło i spo­łecz­ny odbiór wydarzeń.

Jak przy­po­mi­na­ją we wstę­pie auto­rzy, pod­czas badań arche­olo­gicz­no-eks­hu­ma­cyj­nych, jakich doko­ny­wa­no w latach 1995–1996 na tere­nie ówcze­sne­go Par­ku Leśne­go w Char­ko­wie-Pia­ti­chat­kach, z maso­wych mogił wydo­by­wa­no set­ki przed­mio­tów. Były to zarów­no zacho­wa­ne w zie­mi czę­ści mun­du­rów nale­żą­ce do woj­sko­wych i odzie­ży ofiar cywil­nych, jak i przed­mio­ty codzien­ne­go użyt­ku, jakie wraz z jeń­ca­mi nie­wy­po­wie­dzia­nej woj­ny prze­szły przez kam­pa­nię wrze­śnio­wą i nie­wo­lę, aby stać się nie­my­mi świad­ka­mi zbrod­ni doko­na­nej w char­kow­skim więzieniu.

Po odkry­ciu przez nazi­stów maso­wych gro­bów w Katy­niu, w 1943 roku stro­na nie­miec­ka przed­się­wzię­ła wła­sne śledz­two, do któ­re­go stro­na pol­ska nie zosta­ła ofi­cjal­nie dopusz­czo­na. Na miej­scu nie było ofi­cjal­nych przed­sta­wi­cie­li pol­skie­go rzą­du na uchodź­stwie. W 1944 roku kolej­ne śledz­two pod­ję­ła stro­na sowiec­ka, i – jak może­my się domy­ślać, rząd lon­dyń­ski rów­nież nie miał tutaj nic do powiedzenia.

Na fali wzno­szą­cej zim­nej woj­ny, kie­dy w Sta­nach Zjed­no­czo­nych zaczę­ło się poszu­ki­wa­nie praw­dzi­wych i domnie­ma­nych agen­tów Związ­ku Radziec­kie­go i całe­go blo­ku wschod­nie­go, doszło do serii wyda­rzeń, któ­re zaowo­co­wa­ły utwo­rze­niem przez Izbę Repre­zen­tan­tów Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ame­ry­ki „Komi­te­tu powo­ła­ne­go do prze­pro­wa­dze­nia śledz­twa, zba­da­nia fak­tów, dowo­dów i oko­licz­no­ści masa­kry w lesie katyń­skim” zwa­ne­go od nazwi­ska prze­wod­ni­czą­ce­go Komi­te­tem Maddena.

Oma­wia­ny w tym tek­ście tom 3 zawie­ra doku­men­ty oraz zapis prze­słu­chań pro­wa­dzo­nych przez Komi­tet Mad­de­na w Waszyng­to­nie. Doty­czy­ły one dru­giej fazy śledz­twa, w któ­rej kon­gres­ma­ni sta­ra­li się m.in. usta­lić, czy w cza­sie II woj­ny świa­to­wej docho­dzi­ło do ukry­wa­nia przed spo­łe­czeń­stwem ame­ry­kań­skim obiek­tyw­nych infor­ma­cji o zbrod­ni w lesie katyńskim.

XX wiek zakoń­czy­ła ta wła­śnie książ­ka – Nazna­cze­ni pięt­nem Ostasz­ko­wa. Uka­za­ła się przed samym syl­we­strem w koń­cu grud­nia 2000 roku. I mnie się zda­rzy­ło, chy­ba po raz pierw­szy, że nie zauwa­ży­łem tego tytu­łu, mimo zamiesz­czo­ne­go anon­su w pra­sie. Ale nie tyl­ko ja prze­ga­pi­łem zapo­wiedź tej książ­ki: nie było pro­mo­cji, jak się to zwy­kle czy­ni, nie było żad­nych zapro­szeń, infor­ma­cji – nic! A tym­cza­sem po 6 tygo­dniach książ­ka zni­kła i trud­no ją już kupić.

Nie­miec­ki urzę­do­wy mate­riał w spra­wie maso­we­go mor­du w Katy­niu, wyda­ny przez Insty­tut Pamię­ci Naro­do­wej, sta­no­wi tłu­ma­cze­nie rapor­tu z prac nie­miec­kiej komi­sji, któ­ra pod prze­wod­nic­twem Ger­har­da Buht­za prze­pro­wa­dzi­ła śledz­two w spra­wie mor­du na pol­skich jeń­cach doko­na­ne­go z inspi­ra­cji władz ZSRR w 1940 roku (tytuł ory­gi­na­łu: Amtli­ches Mate­rial zum Mas­sen­mord von Katyn).

Losy zapi­sków przy­po­mi­na w przed­mo­wie Janusz K. Zawod­ny: wydo­by­te w 1943 roku pod­czas hitle­row­skich eks­hu­ma­cji z dołów śmier­ci w lesie katyń­skim, wraz z inny­mi przed­mio­ta­mi zna­le­zio­ny­mi przy ofia­rach zosta­ły prze­wie­zio­ne do Kra­ko­wa, „prze­pi­sa­ne w 4 kopiach przez Pola­ków. Armia Kra­jo­wa dostar­czy­ła ich odpi­sy rzą­do­wi pol­skie­mu w Lon­dy­nie. Sie­dem ze sko­pio­wa­nych pamięt­ni­ków zagi­nę­ło, ale 15 oca­la­ło i zosta­ły one zde­po­no­wa­ne w Stu­dium Pol­ski Pod­ziem­nej w Londynie”.

Kata­log wysta­wy doty­czą­cej rela­cji pol­sko-rosyj­skich w XX wie­ku, wyda­ny w for­mie albu­mu przez Muzeum Histo­rii Foto­gra­fii. Publi­ka­cja nie­zwy­kle pomoc­na twór­com wystaw, pre­zen­ta­cji, ilu­stro­wa­nych ksią­żek, bro­szur lub arty­ku­łów doty­czą­cych Zbrod­ni Katyń­skiej lub/i mar­ty­ro­lo­gii Pola­ków na wscho­dzie. Album sta­no­wi też fan­ta­stycz­ne źró­dło histo­rycz­ne ze wzglę­du na tezy zawar­te w tek­stach poprze­dza­ją­cych pre­zen­ta­cję zdjęć.

Pią­ty tom publi­ka­cji Pol­ski Cmen­tarz Wojen­ny Kijów–Bykownia w cało­ści poświę­co­ny jest iko­no­gra­fii. Mate­ria­ły umiesz­czo­ne w tomie zosta­ły uło­żo­ne chro­no­lo­gicz­nie. Lista ofiar obej­mu­je nazwi­ska w kolej­no­ści alfa­be­tycz­nej od A do L – od Kazi­mie­rza Aba­czyń­skie­go począw­szy, a na Bole­sła­wie Łukow­skim skończywszy.

Pra­ca zawie­ra­ją­ca infor­ma­cje na temat miesz­kań­ców woje­wódz­twa war­szaw­skie­go, któ­rzy dosta­li się do sowiec­kiej nie­wo­li po 17 wrze­śnia 1939 roku i zosta­li zamor­do­wa­ni (lub mie­li zostać zamor­do­wa­ni) z inspi­ra­cji władz ZSRR na mocy roz­ka­zu z 5 mar­ca 1940 roku. Zna­leźć w niej moż­na wie­le przy­dat­nych danych.

Pra­ca zawie­ra frag­men­ty zna­nych do 1990 roku doku­men­tów, wska­zu­ją­cych na odpo­wie­dzial­ność władz ZSRR za mord popeł­nio­ny na tysią­cach Pola­ków w 1940 roku. Zamiesz­czo­no tam rów­nież naj­istot­niej­sze arty­ku­ły odno­szą­ce się do zbrod­ni w Katy­niu lub ich frag­men­ty. Nie­ste­ty, nie jest to wybór oryginalny.