Autor

Tytuł

Kry­stian Bedyński

Kali­sza­nie – ofia­ry zbrod­ni katyńskiej

Z okład­ki spo­glą­da­ją posta­ci z odle­głej epo­ki. Ich syl­wet­ki są jak­by zamglo­ne, z sepio­wej sza­ro­ści wyła­nia­ją się twa­rze męż­czyzn ubra­nych w mun­du­ry, poważ­nych, sku­pio­nych na obiek­ty­wie apa­ra­tu, zasty­głych; na jed­nym ze zdjęć jest też kobie­ta, widocz­nie towa­rzy­szą­ca swo­je­mu part­ne­ro­wi w jakiejś uro­czy­stej chwi­li – może zdję­cie ślubne?

Na stro­nie przed­ty­tu­ło­wej infor­ma­cja o wyda­niu w 70. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej, ilu­stro­wa­na zdję­ciem Dele­ga­cji Służ­by Wię­zien­nej; funk­cjo­na­riusz trzy­ma­ją urnę z zie­mią sym­bo­licz­nie pobra­ną z gro­bu gene­ra­ła Mie­czy­sła­wa Smo­ra­wiń­skie­go (26 wrze­śnia 2009). Wyja­śnie­nie tego wybo­ru pada w przed­mo­wie Janu­sza Pęche­rza, Pre­zy­den­ta Mia­sta Kali­sza. Jed­ną z zapla­no­wa­nych w Kali­szu uro­czy­sto­ści i upa­mięt­nień 70. rocz­ni­cy Zbrod­ni Katyń­skiej było nada­nie tam­tej­sze­mu Zespo­ło­wi Szkół Eko­no­micz­nych imie­nia gene­ra­ła Mie­czy­sła­wa Smo­ra­wiń­skie­go. Uczest­ni­czy­ły w tym wyda­rze­niu mie­dzy inny­mi Ewa Bąkow­ska (wnucz­ka gene­ra­ła) oraz Gabrie­la Zych (pre­zes kali­skiej Rodzi­ny Katyń­skiej). Następ­ne­go dnia, 10 kwiet­nia 2010 roku, obie panie zgi­nę­ły w kata­stro­fie smo­leń­skiej. Stąd, jak pisze pre­zy­dent Janusz Pęcherz: „Tre­ścią tej książ­ki jest pamięć o ofia­rach Katy­nia; niech­że sta­nie się ona jed­no­cze­śnie bole­snym hoł­dem dla wszyst­kich ofiar kata­stro­fy smo­leń­skiej i wyra­zem naszej o nich pamięci”.

W reflek­syj­ną atmos­fe­rę książ­ki wpro­wa­dza zna­ny wiersz Maria­na Hema­ra Katyń, zaczy­na­ją­cy się od słów, czę­sto cyto­wa­nych zarów­no w publi­ka­cjach katyń­skich, jak i pod­czas uro­czy­sto­ści czy inscenizacji:

Tej nocy zgła­dzo­no Wolność
W katyń­skim lesie…
Zdra­dziec­kim strza­łem w czaszkę
Pokwi­to­wa­no Wrzesień.

Kolej­nym uro­czy­stym ele­men­tem jest Apel Pamię­ci Kali­szan, Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej, odczy­ta­ny 24 kwiet­nia 2010 roku w Ogroj­cu Katyń­skim. War­to prze­czy­tać ten tekst, bo pada­ją tu nie tyl­ko zwy­cza­jo­we sło­wa, wzy­wa­ją­ce na apel tych, któ­rym poświę­co­na jest dana uro­czy­stość (tu wymie­nie­ni mię­dzy inny­mi gene­rał Mie­czy­sław Smo­ra­wiń­ski, inspek­tor Stra­ży Wię­zien­nej Alfred Sur­miń­ski, ksiądz pod­puł­kow­nik Edmund Nowak), ale doda­ny jest sze­ro­ki kon­tekst histo­rycz­ny, poka­zu­ją­cy łącz­ność mię­dzy prze­szło­ścią a współ­cze­sno­ścią, śro­do­wi­ska, z jakich wywo­dzi­li się kali­sza­nie-Ofia­ry Zbrod­ni Katyń­skiej, szko­ły, któ­re tutaj koń­czy­li, i miej­sca, gdzie peł­ni­li służ­bę. Nie­zmier­nie wzru­sza­ją­ce są oso­bi­ste sło­wa, skie­ro­wa­ne do nich jako do ojców i dziad­ków – co poka­zu­je, że nie było­by ani takich uro­czy­sto­ści, ani publi­ka­cji, jak ta oma­wia­na, gdy­by nie deter­mi­na­cja i wie­lo­let­nia dzia­łal­ność Rodzin Katyńskich.

Pierw­szą część książ­ki wypeł­nia tekst Dro­ga do praw­dy, refe­ru­ją­cy wyda­rze­nia począw­szy od 13 kwiet­nia 1943 roku i pamięt­ne­go komu­ni­ka­tu hitle­row­skie­go radia „Ber­lin”, infor­mu­ją­ce­go o odkry­ciu maso­wych gro­bów w lesie Koso­gó­ry koło wsi Katyń, aż po lata dzie­więć­dzie­sią­te XX wie­ku, gdy ujaw­nio­no praw­dę o Katy­niu, i począt­ki wie­ku XXI, gdy uczczo­no pamięć boha­te­rów budo­wą pierw­szych trzech nekro­po­lii katyń­skich. Tytu­ło­wa „dro­ga do praw­dy” zysku­je w tek­ście Kry­stia­na Bedyń­skie­go kon­tekst wyda­rzeń wcze­śniej­szych, prze­no­szą­cy czy­tel­ni­ka do zma­gań wojen­nych roku 1939 i tra­gicz­nych losów jeń­ców obo­zów NKWD w roku 1940.

Na sze­ro­kim mar­gi­ne­sie książ­ki tek­sto­wi towa­rzy­szą zdję­cia – roz­po­zna­je­my posta­ci z okład­ki, teraz już nie­ano­ni­mo­we. Są to mię­dzy inny­mi dok­tor Julian Gru­ner (tu nie jako lekarz, ale hoke­ista, repre­zen­tant Pol­ski, a na dru­giej foto­gra­fii ochot­nik pod­czas woj­ny 1920 roku), Mie­czy­sław Smo­ra­wiń­ski (zdję­cie ucznia Szko­ły Han­dlo­wej w Kali­szu), Michał Bin­dy­ga z żoną, Cze­sław Brzeg (ochot­nik w 1920 roku), Alek­san­der Pota­siń­ski, Cze­sław Sta­szew­ski, Sta­ni­sław Anglik, Piotr Szy­pu­ra, Witold Pasz­kow­ski, Alfred Sur­miń­ski, Ste­fan Zych z żoną, Cze­sław Brzeg z żoną i syna­mi. Na pozo­sta­ły mate­riał ilu­stra­cyj­ny skła­da­ją się kopie doku­men­tów (kar­ta mel­dun­ko­wa, świa­dec­two ślu­bu, metry­ki uro­dze­nia i chrztu, kore­spon­den­cja z obo­zów, pisma nie­miec­kie­go i pol­skie­go Czer­wo­ne­go Krzy­ża infor­mu­ją­ce o iden­ty­fi­ka­cji zwłok w Katy­niu, pisma Głów­nej Pro­ku­ra­tu­ry Woj­sko­wej Rosji, pisma Amba­sa­dy RP w Moskwie itd.).

Dru­gą część publi­ka­cji wypeł­nia­ją indy­wi­du­al­ne noty (imio­na rodzi­ców, data i miej­sce uro­dze­nia, wykształ­ce­nie, stop­nie wojskowe/służbowe, prze­bieg służ­by, dane z list wywozowych):

• jeń­cy osa­dze­ni w obo­zie NKWD w Koziel­sku, zamor­do­wa­ni w Katy­niu – 74 noty (ofi­ce­ro­wie Woj­ska Pol­skie­go, funk­cjo­na­riu­sze Stra­ży Wię­zien­nej, urzęd­ni­cy wymia­ru sprawiedliwości);
• jeń­cy osa­dze­ni w obo­zie NKWD w Sta­ro­biel­sku, zamor­do­wa­ni w Char­ko­wie – 60 not (ofi­ce­ro­wie Woj­ska Polskiego);
• jeń­cy osa­dze­ni w obo­zie NKWD w Ostasz­ko­wie, zamor­do­wa­ni w Kali­ni­nie (Twe­rze) – 64 noty (ofi­ce­ro­wie Woj­ska Pol­skie­go, funk­cjo­na­riu­sze Poli­cji Pań­stwo­wej i Stra­ży Więziennej);
• żoł­nie­rze Woj­ska Pol­skie­go, zamor­do­wa­ni na Ukra­inie – 2 noty;
• funk­cjo­na­riu­sze Poli­cji Pań­stwo­wej, zamor­do­wa­ni na Ukra­inie – 3 noty;
• oso­by, któ­rych los pozo­sta­je nie­zna­ny – 7 not (ofi­ce­ro­wie Woj­ska Pol­skie­go, funk­cjo­na­riu­sze Stra­ży Wię­zien­nej i Poli­cji Państwowej).

Ten nie­zwy­kle boga­ty mate­riał bio­gra­ficz­ny uzu­peł­nia­ją współ­cze­sne zdję­cie Ogroj­ca Kali­skie­go w Kali­szu, oko­licz­no­ścio­we foto­gra­fie mie­dzy inny­mi z sadze­nia dębów katyń­skich przy Cen­tral­nym Ośrod­ku Szko­le­nia Służ­by Wię­zien­nej w Kali­szu oraz inne tam­tej­sze upa­mięt­nie­nia (na przy­kład tabli­ca epi­ta­fij­na Julia­na Gru­ne­ra w Bazy­li­ce NMP w Kali­szu). Całość zamy­ka biblio­gra­fia wybra­nych pozy­cji z lite­ra­tu­ry poświę­co­nej Zbrod­ni Katyńskiej.

Opra­co­wa­ła Iza­bel­la Sariusz-Skąpska