Tytuł

Katyń. Zbrod­nia nieukarana

W latach dwu­ty­sięcz­nych Katyń prze­stał być tyl­ko miej­scem, w któ­rym zamor­do­wa­no pol­skich ofi­ce­rów. Stał się sym­bo­lem. Jak pisze w sło­wie wstęp­nym ówcze­sny Kie­row­nik Urzę­du do Spraw Kom­ba­tan­tów i Osób Repre­sjo­no­wa­nych, Janusz Krup­ski: „Katyń – to praw­da przez dłu­gie lata okry­wa­na kłam­stwem, prze­mil­cza­na przez mocar­stwa, spy­cha­na na mar­gi­nes świa­do­mo­ści. (…) To owoc zbrod­ni­cze­go sys­te­mu bol­sze­wic­kie­go, ide­olo­gii mark­si­stow­skiej, któ­ra rze­ko­mo w tro­sce o czło­wie­ka dopro­wa­dzi­ła do śmier­ci milio­nów ludzi. (…) To pogwał­ce­nie pra­wa natu­ral­ne­go, któ­re sam Bóg wpi­sał w sumie­nie czło­wie­ka i ludzkości”.

Pró­by jasne­go i pre­cy­zyj­ne­go wyja­śnie­nia dro­gi, jaką spra­wa katyń­ska prze­szła przez lata (do momen­tu sta­nia się tym sym­bo­lem), pod­jął się zespół nauko­wy pod kie­row­nic­twem pro­fe­so­ra Krzysz­to­fa Komorowskiego.

Pierw­sze dwa roz­dzia­ły to szcze­gó­ło­wy opis gene­zy klę­ski wrze­śnio­wej, nie­wo­li oraz „ana­to­mii zbrod­ni”. Auto­rzy, ana­li­zu­jąc dro­bia­zgo­wo realia poli­ty­ki mię­dzy­na­ro­do­wej w latach trzy­dzie­stych XX wie­ku, przy­bli­ża­ją nam sytu­ację, w jakiej zna­la­zła się Pol­ska po agre­sji – naj­pierw hitle­row­skich Nie­miec, a potem Związ­ku Radziec­kie­go. Ana­li­zie poli­tycz­nej towa­rzy­szy rów­nież poru­sza­ją­cy i dogłęb­ny opis zbrod­ni, jakiej dopu­ści­li się Sowie­ci na pol­skich ofi­ce­rach. Dosta­je­my grun­tow­ną, popar­tą mate­ria­ła­mi źró­dło­wy­mi, ale skon­den­so­wa­ną, histo­rię uwię­zie­nia, losu obo­zo­we­go oraz zamor­do­wa­nia pol­skich woj­sko­wych. Auto­rzy ana­li­zu­ją dostęp­ne mate­ria­ły, aby przy­bli­żyć czy­tel­ni­ko­wi nie tyl­ko sam pro­ces mor­du, ale – przede wszyst­kim – losy ofi­ce­rów w obo­zach inter­no­wa­nia, orga­ni­za­cję życia w tych obo­zach, spo­sób spę­dza­nia cza­su i panu­ją­ce nastro­je. Rze­czą naj­bar­dziej poru­sza­ją­cą jest to, że – mimo trud­nych warun­ków – pol­scy żoł­nie­rze pozo­sta­li nie­złom­ni, nie pod­da­li się sowiec­kie­mu ter­ro­ro­wi i nakła­nia­niu do współ­pra­cy. Tyl­ko nie­licz­ni spo­śród nich zgo­dzi­li się bowiem zostać infor­ma­to­ra­mi NKWD.

Kolej­ny roz­dział, zaty­tu­ło­wa­ny Bitwa o praw­dę, to histo­ria zma­gań o ujaw­nie­nie praw­dy o Katy­niu. Auto­rzy skru­pu­lat­nie przy­ta­cza­ją naj­waż­niej­sze epi­zo­dy wal­ki o praw­dę na temat Katy­nia, zarów­no te dzie­ją­ce się na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej (Sta­ny Zjed­no­czo­ne, Wiel­ka Bry­ta­nia), jak i za żela­zną kur­ty­ną: w Pol­sce Ludo­wej czy Związ­ku Radziec­kim (następ­nie: w Pol­sce i Rosji). Zaczy­na­jąc od 1943 roku i odkry­cia katyń­skich gro­bów przez nazi­stów, pro­wa­dzą czy­tel­ni­ka przez kolej­ne mean­dry poli­ty­ki mię­dzy­na­ro­do­wej, na któ­rej are­nie spra­wa Katy­nia poja­wia­ła się regu­lar­nie, aż do cza­sów współ­cze­snych auto­rom (2009). Sze­ro­ki jest rów­nież opis dzia­łań Fede­ra­cji Rosyj­skiej, chcą­cej nie­ja­ko na powrót ukryć Zbrod­nię Katyńską.

Bar­dzo cie­ka­wy jest kolej­ny roz­dział, zaty­tu­ło­wa­ny Anty-Katyń, gdzie auto­rzy cofa­ją się do lat dwu­dzie­stych XX wie­ku i do woj­ny pol­sko-bol­sze­wic­kiej, zwień­czo­nej  zwy­cię­stwem Legio­nów w bitwie war­szaw­skiej. Auto­rzy sta­wia­ją tezę, że wyda­rze­nia 1940 roku były odwe­tem za los bol­sze­wic­kich jeń­ców wzię­tych do nie­wo­li przez Pola­ków w 1920 roku. Pro­pa­gan­da sowiec­ka, prze­ina­cza­jąc fak­ty, nie chcąc współ­pra­co­wać z pol­ski­mi histo­ry­ka­mi – przed­sta­wia­ła tezy o wymor­do­wa­niu oko­ło 80 tysię­cy jeń­ców przez Pola­ków. I choć już w latach dwu­dzie­stych spe­cjal­na komi­sja prze­pro­wa­dzi­ła docho­dze­nie, w wyni­ku któ­re­go uda­ło się usta­lić, co dzia­ło się z bol­sze­wic­ki­mi jeń­ca­mi w pol­skich obo­zach inter­no­wa­nia, stro­na radziec­ka nie przyj­mo­wa­ła tego do wia­do­mo­ści. Zata­ja­jąc infor­ma­cje lub poda­jąc ich nie­peł­ną treść, wymu­sza­jąc na powra­ca­ją­cych do Rosji jeń­cach zezna­nia tor­tu­ra­mi i zastra­sza­niem, Sowie­ci prze­ko­ny­wa­li o ogrom­nej ska­li ofiar po stro­nie bol­sze­wic­kiej, nie­po­rów­na­nie więk­szej do śmier­ci pol­skich ofi­ce­rów pomor­do­wa­nych w Katyniu.

Następ­ne roz­dzia­ły przy­bli­ża­ją czy­tel­ni­kom syl­wet­ki sowiec­kiej wier­chusz­ki, któ­ra swo­imi pod­pi­sa­mi pod dekre­tem z 5 mar­ca 1940 roku przy­pie­czę­to­wa­ła los pol­skich ofi­ce­rów. Dalej czy­tel­nik znaj­dzie roz­pi­sa­ne szcze­gó­ło­wo kalen­da­rium spra­wy katyń­skiej, naj­waż­niej­sze doku­men­ty (w tym tak­że foto­gra­fie i frag­ment powie­ści gra­ficz­nej) oraz wybór biblio­gra­fii na temat Katynia.

Opra­co­wa­ła Mał­go­rza­ta Walendowska