Tytuł

„Zeszy­ty Katyń­skie” 1999, nr 10: W przed­dzień zbrod­ni katyń­skiej: agre­sja sowiec­ka 17 wrze­śnia 1939 roku

Roz­dział 1: Wan­da Kry­sty­na Roman, Agre­sja 17 wrze­śnia 1939 roku w doku­men­tach (s. 7–23)

Autor­ka ana­li­zu­je doku­men­ty zwią­za­ne z wkro­cze­niem Armii Czer­wo­nej na tere­ny Pol­ski. Pocho­dzą one z rosyj­skie­go Pań­stwo­we­go Archi­wum Woj­sko­we­go w Moskwie, gdzie zgro­ma­dzo­no je w dwóch kolek­cjach: Kolek­cji archi­wa­liów doty­czą­cych wyda­rzeń na Zachod­niej Ukra­inie oraz Kolek­cji archi­wa­liów doty­czą­cych wyda­rzeń na Zachod­niej Bia­ło­ru­si. Dostęp­ne w Pol­sce kopie tych mate­ria­łów (kil­ka tysię­cy roz­ka­zów, wytycz­nych, mel­dun­ków, spra­woz­dań) zgru­po­wa­no w Cen­tral­nym Archi­wum Woj­sko­wym, nale­żą do Kolek­cji akt Woj­sko­wej Komi­sji Archi­wal­nej w czę­ści nazwa­nej Kolek­cją akt z archi­wów rosyj­skich. Autor­ka odtwa­rza na ich pod­sta­wie naj­waż­niej­sze fak­ty z kam­pa­nii. Omó­wio­no m.in. cele stra­te­gicz­ne, jakie mia­ła Armia Czer­wo­na, pro­pa­gan­dę uza­sad­nia­ją­cą agre­sję oraz zawar­te w doku­men­ta­cji pod­su­mo­wa­nia wyni­ków tzw. kam­pa­nii pol­skiej. Nie bra­ku­je rów­nież odnie­sie­nia do doku­men­tów zna­nych, m.in. pak­tu Ribbentrop–Mołotow oraz trak­ta­tów i ukła­dów, zła­ma­nych przez ZSRR w wyni­ku napa­ści na Polskę.

Roz­dział 2: Albin Gło­wac­ki, Jeń­cy wrze­śnia w nie­wo­li sowiec­kiej w 1939 r. przed zagła­dą (s. 24–68)

Autor opi­su­je sytu­ację pol­skich jeń­ców wojen­nych do momen­tu roz­po­czę­cia przy­go­to­wań do zbrod­ni na wyse­lek­cjo­no­wa­nej gru­pie z obo­zów Koziel­ska, Sta­ro­biel­ska i Ostasz­ko­wa (licz­bę wzię­tych do nie­wo­li moż­na osza­co­wać w przy­bli­że­niu na 230–250 tysię­cy osób, poło­wa spo­śród nich zosta­ła prze­ka­za­na w punk­tach przej­mo­wa­nia w ręce przed­sta­wi­cie­li NKWD). Ofi­ce­rów i sze­re­go­wych żoł­nie­rzy od począt­ku trak­to­wa­no ina­czej m.in. po to, aby dopro­wa­dzić mię­dzy nimi do kon­flik­tów. Autor dokład­nie opi­su­je, jak poto­czy­ły się losy tych grup. 19 wrze­śnia 1939 ludo­wy komi­sarz spraw wewnętrz­nych ZSRR wydał roz­kaz zor­ga­ni­zo­wa­nia ośmiu obo­zów dla jeń­ców. Maso­wy napływ jeń­ców nastą­pił mię­dzy 25 wrze­śnia a 7 paź­dzier­ni­ka 1939. Rosja­nie nie radzi­li sobie z taką ilo­ścią ludzi. Autor opi­su­je warun­ki, w jakich jeń­cy trans­por­to­wa­ni byli na wschód, spo­sób trak­to­wa­nia w punk­tach przej­mo­wa­nia, bała­gan orga­ni­za­cyj­ny oraz takie skut­ki zaist­nia­łej sytu­acji, jak pro­ble­my z apro­wi­za­cją, brak odpo­wied­nich środ­ków sani­tar­nych itd. Albin Gło­wac­ki uka­zu­je tak­że życie obo­zo­we oraz spo­sób trak­to­wa­nia jeń­ców przez wła­dze obo­zów (na szcze­gól­ną uwa­gę zasłu­gu­je ewi­den­cjo­no­wa­nie jeń­ców, gdyż ist­nia­ła dokład­na instruk­cja wyod­ręb­nia­nia wro­gów ustro­ju komu­ni­stycz­ne­go). Inte­re­su­ją­cy mate­riał sta­no­wią zawar­te w pra­cy tabele:

1. Pol­scy jeń­cy wojen­ni pod­le­ga­ją­cy zwol­nie­niu w obo­zach NKWD (8 paź­dzier­ni­ka 1939)
2. Skład naro­do­wo­ścio­wy jeń­ców pol­skich w obo­zach: koziel­skim, zaoni­ki­jew­skim, kozielsz­czyń­skim i putywl­skim (paź­dzier­nik 1939)
3. Pol­scy jeń­cy wojen­ni w obo­zach i punk­tach przej­mo­wa­nia NKWD (stan na 30 paź­dzier­ni­ka 1939)
4. Skład naro­do­wo­ścio­wy jeń­ców pol­skich (sze­re­go­wych i pod­ofi­ce­rów), pod­le­ga­ją­cych wymia­nie z Niemcami
5. Tery­to­rial­ne pocho­dze­nie jeń­ców w obo­zach pra­cy wschod­niej Ukra­iny (koniec listo­pa­da 1939)
6. Stan oso­bo­wy obo­zu kozielskiego
7. Stan oso­bo­wy obo­zu ostasz­kow­skie­go (1 grud­nia 1939)
8. Jeń­cy pol­scy trzech obo­zów spe­cjal­nych NKWD według miej­sca zamiesz­ka­nia przed woj­ną (stan na 29 grud­nia 1939)
9. Stan oso­bo­wy dla jeń­ców pol­skich w ZSRR (stan na 31 grud­nia 1939)

Roz­dział 3: Nata­lia Lie­bie­die­wa, Woj­ciech Mater­ski, Zasta­na­wia­ją­cy doku­ment. Przy­czy­nek do hipo­te­zy o związ­ku akcji AB ze Zbrod­nią Katyń­ską (s. 69–83)

Ist­nie­je wie­le pośred­nich dowo­dów na to, iż Zbrod­nia Katyń­ska była sko­or­dy­no­wa­na z doko­na­ną w 1939 roku przez hitle­row­ców akcją wymor­do­wa­nia pol­skiej inte­li­gen­cji, tak zwa­ną „Akcją AB”. Na pod­sta­wie dostęp­nych źró­deł nie moż­na tego jed­nak stwier­dzić z całą pewnością.

Nata­lia Lie­bie­die­wa i Woj­ciech Mater­ski w trak­cie prac nad trze­cim tomem edy­cji Katyń. Doku­men­ty zbrod­ni, pod­czas kwe­ren­dy prze­pro­wa­dzo­nej w cen­trum Prze­cho­wy­wa­nia Zbio­rów Histo­rycz­no-doku­men­ta­cyj­nych natra­fi­li na doku­ment, któ­re­go inter­pre­ta­cja w dużym stop­niu potwier­dza praw­dzi­wość tej hipo­te­zy (nie sta­no­wi jed­nak bez­po­śred­nie­go dowodu).

Roz­dział 4: Czy w Byko­wi pod Kijo­wem i we Wło­dzi­mie­rzu Wołyń­skim spo­czy­wa­ją ofia­ry Zbrod­ni Katyń­skiej z tzw. Listy ukraińskiej?
(s. 84–97)

Z roz­dzia­łem tym powin­ni zapo­znać się wszy­scy zain­te­re­so­wa­ni nie­wy­ja­śnio­nym do koń­ca aspek­tem Zbrod­ni Katyńskiej.

Roz­dział 5: Dzie­się­cio­le­cie dzia­łal­no­ści Komi­te­tu Histo­rycz­ne­go Bada­nia Zbrod­ni Katyń­skiej (s. 98–116)

W paź­dzier­ni­ku 1989 powstał Komi­tet Histo­rycz­ny Bada­nia Zbrod­ni Katyń­skiej (w lutym 1990 doda­no przy­miot­nik „Nie­za­leż­ny”). Człon­ka­mi zało­ży­cie­la­mi byli histo­ry­cy: Andrzej Chmie­larz, Sta­ni­sław M. Jan­kow­ski, Andrzej Krzysz­tof Kunert, Marek Tar­czyń­ski; histo­ry­cy lite­ra­tu­ry: Jerzy Jackl, Jacek Trzna­del, histo­ryk teatru Boże­na Łojek (sekre­tarz Komi­te­tu), arty­sta i dzien­ni­karz, pre­zes Insty­tu­tu Katyń­skie­go w Pol­sce Adam Mace­doń­ski, inży­nier i histo­ryk, syn katyń­czy­ka, Jędrzej Tuchol­ski, redak­tor i dzia­łacz nie­pod­le­gło­ścio­wy Woj­ciech Ziem­biń­ski. Na krót­ko dołą­czy­li tak­że Ceza­ry Chle­bow­ski i Piotr Łysa­kow­ski. W latach 1992–1993 dzia­ła­li tak­że gen. prof. Bro­ni­sław Mło­dzie­jow­ski – uczest­nik eks­hu­ma­cji w Char­ko­wie i Mied­no­je, oraz pro­ku­ra­tor Ste­fan Śnież­ko – przed­sta­wi­ciel stro­ny pol­skiej w pro­wa­dzo­nym w Rosji śledz­twie katyń­skim. Człon­ko­stwo hono­ro­we przy­ję­li tak­że: Józef Czap­ski, Gustaw Her­ling-Gru­dziń­ski, ks. prof. Leon Musie­lak, ks. Zdzi­sław Pesz­kow­ski, prof. Sta­ni­sław Swa­nie­wicz, prof. Janusz K. Zawodny.

Nie­za­leż­ny Komi­tet Histo­rycz­ny Bada­nia Zbrod­ni Katyń­skiej miał na swo­im kon­cie ogrom­ną ilość ini­cja­tyw, m.in. zaj­mo­wał się wyda­wa­niem facho­wej lite­ra­tu­ry, współ­pra­co­wał z wła­dza­mi, pra­co­wał nad pod­nie­sie­niem wie­dzy spo­łe­czeń­stwa na temat Zbrod­ni Katyńskiej.

Roz­dział 6: Sta­ni­sław Maria Jan­kow­ski, Ope­ra­cja „Lawi­na” (s. 117–155)

Jest to histo­ria zbrod­ni popeł­nio­nej na żoł­nier­zach par­ty­zanc­kie­go zgru­po­wa­nia NSZ w VII Okrę­gu Ślą­skim, dowo­dzo­ne­go przez kapi­ta­na Hen­ry­ka Fla­me (pseu­do­nim „Bar­tek”). Agent Mini­ster­stwa Bez­pie­czeń­stwa Publicz­ne­go „Lawi­na” (kie­row­nik sek­cji II Wydz. II Depar­ta­men­tu III tow. Wen­drow­ski), któ­ry nawią­zał kon­takt z oddzia­łem „Bart­ka”, poda­jąc się wysłan­ni­ka szta­bu Obsza­ru Zachod­nie­go NSZ, prze­ko­nał dowód­cę, że ma moż­li­wo­ści prze­rzu­ce­nia jego żoł­nie­rzy do ame­ry­kań­skiej stre­fy oku­pa­cyj­nej w Niem­czech (twier­dził rów­nież, iż taki jest roz­kaz dowódz­twa). W cza­sie trwa­nia tej ope­ra­cji, w cało­ści  zor­ga­ni­zo­wa­nej przez Służ­bę Bez­pie­czeń­stwa, wymor­do­wa­no praw­do­po­dob­nie nawet dwu­stu par­ty­zan­tów Naro­do­wych Sił Zbroj­nych. Fascy­nu­ją­ca histo­ria, opar­ta na róż­no­rod­nych, kon­fron­to­wa­nych ze sobą źró­dłach, opo­wia­da­ją­ca o zbrod­ni komu­ni­stycz­nej doko­na­nej na Pola­kach przez ich rodaków.

Roz­dzia­ły 7–9 (s. 156–198)

Memo­ran­dum orga­ni­za­cji katyń­skich 1999; uro­czy­sto­ści wmu­ro­wa­nia aktów erek­cyj­nych pod cmen­tarz woj­sko­wy w Char­ko­wie (27 czerw­ca 1998); uro­czy­sto­ści w 59. Rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej (13 kwiet­nia 1999) w War­sza­wie przy pomni­ku Pole­głym i Pomor­do­wa­nym na Wschodzie.

Opra­co­wał Mate­usz Zemla