Tytuł

Katyń 1940. O praw­dę i spra­wie­dli­wość. Pomnik katyń­ski w Londynie

Pra­ca doty­czą­ca oko­licz­no­ści powsta­nia pomni­ka katyń­skie­go w sto­li­cy Wiel­kiej Bry­ta­nii. Cho­ciaż na prze­strze­ni lat spra­wa była opi­sy­wa­na w arty­ku­łach i mono­gra­fiach, to jed­nak auto­rzy naj­czę­ściej przed­sta­wia­li ją w for­mie skró­to­wej. Publi­ka­cja może więc być przy­dat­na dla bada­czy, któ­rzy chcie­li­by pod­dać temat dogłęb­nej analizie.

Pra­ca Katyń 1940. O praw­dę i spra­wie­dli­wość. Pomnik katyń­ski w Lon­dy­nie może sta­no­wić nie­zwy­kle istot­ny mate­riał źró­dło­wy dla bada­czy Zbrod­ni Katyń­skiej. Moż­na zna­leźć tam: tek­sty doty­czą­ce Zbrod­ni Katyń­skiej, obszer­ne cyta­ty z arty­ku­łów zwią­za­nych z tema­ty­ką wal­ki o posta­wie­nie pomni­ka katyń­skie­go, rela­cje z uro­czy­sto­ści odsło­nię­cia monu­men­tu oraz trans­kryp­cje z prze­mó­wień, jakie jej towa­rzy­szy­ły, opi­sy dzia­łań przed­sta­wi­cie­li śro­do­wisk polo­nij­nych wal­czą­cych o praw­dę o losie pol­skich jeń­ców, a wresz­cie inte­re­su­ją­ce zdję­cia (głów­nie z uro­czy­sto­ści odsło­nię­cia pomni­ka) itd.

Trud­no w krót­kim tek­ście opi­sać osob­no każ­dy z tek­stów zawar­tych w publi­ka­cji, dla­te­go też poni­żej pozwo­lę sobie potrak­to­wać je zbior­czo i przed­sta­wić naj­istot­niej­sze – według mojej oce­ny – eta­py oko­licz­no­ści powsta­nia pomni­ka oraz uro­czy­sto­ści jego otwarcia.

Komi­tet Budo­wy Pomni­ka Katyń­skie­go został powo­ła­ny w Lon­dy­nie w paź­dzier­ni­ku 1971 roku. Cała ini­cja­ty­wa naro­dzi­ła się dzię­ki aktyw­no­ści pol­skiej emi­gra­cji, któ­ra nie pozwo­li­ła bry­tyj­skiej opi­nii publicz­nej zapo­mnieć o tra­gicz­nym losie pol­skich ofi­ce­rów zamor­do­wa­nych w Katy­niu. W 1948 roku wyda­no książ­kę Zbrod­nia Katyń­ska w świe­tle doku­men­tów, któ­ra póź­niej była tłu­ma­czo­na na róż­ne języ­ki, co pomo­gło w pro­pa­go­wa­niu wie­dzy o tej tra­ge­dii poza Polską.

Na począt­ku lat sie­dem­dzie­sią­tych doszło do wzro­stu zain­te­re­so­wa­nia tema­tem Katy­nia w Wiel­kiej Bry­ta­nii. W kwiet­niu 1971 roku BBC wyemi­to­wa­ła film doku­men­tal­ny poświę­co­ny tej spra­wie, co wywo­ła­ło żywą dys­ku­sję w bry­tyj­skich mediach. W bry­tyj­skim par­la­men­cie toczy­ły się deba­ty na temat koniecz­no­ści mię­dzy­na­ro­do­we­go nagło­śnie­nia Zbrod­ni Katyń­skiej. W Izbie Lor­dów nie­któ­rzy poli­ty­cy suge­ro­wa­li, by spra­wa ta tra­fi­ła przed Komi­sję Praw Czło­wie­ka Orga­ni­za­cji Naro­dów Zjed­no­czo­nych; nie­ste­ty, temat osta­tecz­nie nie docze­kał się dal­szej kon­ty­nu­acji na forum międzynarodowym.

W tym samym roku w pra­sie poja­wi­ły się rów­nież recen­zje ksią­żek doty­czą­cych Katy­nia – Janu­sza Kazi­mie­rza Zawod­ne­go Death in the Forest oraz Louisa Fit­zGib­bo­na Katyń: A Cri­me Witho­ut Paral­lel. Autor ten był też nie­zwy­kle aktyw­ny w pro­ce­sie powsta­wa­nia pomni­ka katyń­skie­go. W opi­sy­wa­nej publi­ka­cji był wie­lo­krot­nie wymie­nia­ny i cyto­wa­ny. Jego zdję­cia poja­wia­ją się w kil­ku miejscach.

Pro­jekt budo­wy pomni­ka w Lon­dy­nie począt­ko­wo zakła­dał jego loka­li­za­cję w dziel­ni­cy Chel­sea. Jed­nak po sprze­ci­wie ze stro­ny władz kościel­nych, któ­re nie zgo­dzi­ły się na umiesz­cze­nie pomni­ka na tere­nie daw­ne­go cmen­ta­rza, zde­cy­do­wa­no się prze­nieść go na cmen­tarz w Gun­ners­bu­ry. Ten roz­wój sytu­acji zanie­po­ko­ił wła­dze Związ­ku Radziec­kie­go, któ­re już wcze­śniej pró­bo­wa­ły powstrzy­mać bry­tyj­ską deba­tę na temat Zbrod­ni Katyń­skiej. W kwiet­niu 1971 roku sowiec­ki amba­sa­dor w Lon­dy­nie inter­we­nio­wał w bry­tyj­skim MSZ, pró­bu­jąc wywrzeć nacisk na tam­tej­sze wła­dze, aby powstrzy­ma­ły „wro­gą wobec ZSRR kampanię”.

Mimo sowiec­kich naci­sków, Komi­tet Budo­wy Pomni­ka kon­ty­nu­ował swo­je dzia­ła­nia. Odsło­nię­cie pomni­ka odby­ło się 18 wrze­śnia 1976 roku na cmen­ta­rzu w Gun­ners­bu­ry. Uro­czy­stość zgro­ma­dzi­ła tysią­ce ludzi i była sze­ro­ko komen­to­wa­na w bry­tyj­skiej pra­sie. Mimo że bry­tyj­ski rząd, oba­wia­jąc się reak­cji ZSRR, nie wysłał ofi­cjal­nej dele­ga­cji, w uro­czy­sto­ści wzię­ło udział wie­lu par­la­men­ta­rzy­stów, w tym Win­ston Chur­chill, wnuk byłe­go pre­mie­ra, od lat wspie­ra­ją­cy tę ini­cja­ty­wę. Chur­chill ostro kry­ty­ko­wał posta­wę rzą­du, zarzu­ca­jąc mu igno­ro­wa­nie praw­dy o Zbrod­ni Katyń­skiej. Uro­czy­stość ta była momen­tem, któ­ry pod­kre­ślił siłę i deter­mi­na­cję pol­skiej emi­gra­cji w wal­ce o pamięć historyczną.

Opra­co­wał Mate­usz Zemla