Ta nie­wiel­kich roz­mia­rów publi­ka­cja jest czę­ścią cyklu wydaw­ni­cze­go Byd­go­skiej Rodzi­ny Katyń­skiej, któ­re­go celem jest uka­zy­wa­nie dzia­łań podej­mo­wa­nych na rzecz pamię­ci o Bli­skich zamor­do­wa­nych przez NKWD w 1940 roku. Pierw­sza część serii uka­za­ła się w 2000 roku.

Ta bar­dzo kame­ral­na pozy­cja już swym tytu­łem stresz­cza naj­waż­niej­sze tezy: poświę­co­ne pamię­ci ojca stu­dium syna, któ­ry na pod­sta­wie dostęp­nych źró­deł sta­ra się odtwo­rzyć ostat­nie mie­sią­ce życia jeń­ca Sta­ro­biel­ska, zamor­do­wa­ne­go w Charkowie.

Otwar­cie w 2000 roku trzech nekro­po­lii katyń­skich w Char­ko­wie (17 czerw­ca), Katy­niu (28 lip­ca) i Mied­no­je (2 wrze­śnia) było zwień­cze­niem wie­lo­let­nie­go ocze­ki­wa­nia na god­ny pogrzeb Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej i reali­za­cją ini­cja­ty­wy Fede­ra­cji Rodzin Katyń­skich przez Radę Ochro­ny Pamię­ci Walk i Męczeń­stwa, kie­ro­wa­ną przez jej sekre­ta­rza Andrze­ja Przewoźnika.

Mamy! Już się uka­zał, już go w pośpie­chu, z wypie­ka­mi na policz­kach prze­glą­da­my – od począt­ku do koń­ca: album cmen­ta­rzy katyń­skich. Wie­dzia­łem, wie­dzia­łem, że będzie dobry, cie­ka­wy i czy­tel­ny, ale dopie­ro jak wzią­łem do ręki… „szczę­ka mi opa­dła”, jak mówi się na okre­śle­nie zja­wi­ska nie­zwy­kłe­go. Andrze­ju! – skąd Ty bie­rzesz te wszyst­kie zna­ko­mi­te pomy­sły, a potem masz tyle siły i zdro­wia, żeby je z takim kunsz­tem zre­ali­zo­wać? Chy­ba Opatrz­ność czu­wa nad Tobą! Żyj nam jesz­cze dłu­go, długo!…

Bro­szu­ra ta zosta­ła przy­go­to­wa­na z związ­ku z pro­jek­tem edu­ka­cyj­nym Katyń… oca­lić od zapo­mnie­nia – w 2009 roku uczest­ni­czy­ła w nim mło­dzież z Gim­na­zjum im. Jana Paw­ła II w Zębie, a wspar­cia udzie­li­li Gmin­ny Ośro­dek Kul­tu­ry i Gmi­na Biblio­te­ka Publicz­na oraz Oddział Związ­ku Pod­ha­lan w Poroninie.

W 11 nume­rze „Rodo­wo­du” (listo­pad 1998) na stro­nie 14 w Komu­ni­ka­tach uka­zał się anons o książ­ce pt. Szla­kiem zbrod­ni II. Opo­la­nie w spra­wie katyń­skiej, nastę­pu­ją­cej tre­ści: „Znacz­ny udział spo­łecz­no­ści opol­skiej w upa­mięt­nie­niu zbrod­ni Gol­go­ty Wscho­du zna­lazł peł­ny wyraz w pro­mo­wa­nej książ­ce”. Przyj­rzyj­my się zatem bli­żej temu „wyra­zo­wi” i oceń­my w mia­rę obiek­tyw­nie, dokład­nie i sprawiedliwie…

Józef Skot­nic­ki, wie­lo­let­ni dyrek­tor kra­kow­skie­go Ogro­du Zoo­lo­gicz­ne­go, zapi­sał się w pej­za­żu mia­sta nie tyl­ko przez swo­ją pra­cę w Lesie Wol­skim. Rodzin­na histo­ria zwią­za­ła go z tra­ge­dią katyń­ską: ofia­rą zbrod­ni był wuj auto­ra, kapi­tan służ­by sta­łej Mie­czy­sław Roman Boche­nek. Bro­szu­ra o kra­kow­skim upa­mięt­nie­niu – krzy­żu sto­ją­cym u stóp Wawe­lu – zaczy­na się więc w ser­cu indy­wi­du­al­nej rodzin­nej historii.

Fol­der skła­da się z 12 stron i jest skró­to­wym opi­sem oraz pre­zen­ta­cją zdjęć z 30 lat pra­cy lubel­skiej Rodzi­ny Katyń­skiej. Aka­pi­ty wstęp­ne to krót­ki zarys histo­rii Zbrod­ni Katyń­skiej, opis trud­nych lat życia rodzin Ofiar Katy­nia w okre­sie komu­ni­zmu oraz czas powsta­wa­nia w Lubli­nie Rodzi­ny Katyńskiej.

Jest to jed­na z pozy­cji, przy­go­to­wa­nych bez­po­śred­nio przez Rodzi­ny Katyń­skie i wyda­nych dzię­ki ich deter­mi­na­cji i sta­ra­niom. W tym przy­pad­ku ini­cja­ty­wę Sto­wa­rzy­sze­nia Rodzi­na Katyń­ska w Łodzi wspar­ła Rada Ochro­ny Pamię­ci Walk i Męczeń­stwa oraz Wydział Spraw Oby­wa­tel­skich Urzę­du Mia­sta Łodzi. Wymie­nio­ny na stro­nie redak­cyj­nej zespół dowo­dzi, że było to przed­się­wzię­cie anga­żu­ją­ce siły całe­go śro­do­wi­ska Rodzin.

Z okład­ki spo­glą­da­ją posta­ci z odle­głej epo­ki. Ich syl­wet­ki są jak­by zamglo­ne, z sepio­wej sza­ro­ści wyła­nia­ją się twa­rze męż­czyzn ubra­nych w mun­du­ry, poważ­nych, sku­pio­nych na obiek­ty­wie apa­ra­tu, zasty­głych; na jed­nym ze zdjęć jest też kobie­ta, widocz­nie towa­rzy­szą­ca swo­je­mu part­ne­ro­wi w jakiejś uro­czy­stej chwi­li – może zdję­cie ślub­ne? Na stro­nie przed­ty­tu­ło­wej infor­ma­cja o wyda­niu w 70. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej, ilu­stro­wa­na zdję­ciem Dele­ga­cji Służ­by Wię­zien­nej; funk­cjo­na­riusz trzy­ma­ją urnę z zie­mią sym­bo­licz­nie pobra­ną z gro­bu gene­ra­ła Mie­czy­sła­wa Smo­ra­wiń­skie­go (26 wrze­śnia 2009). 

Autor książ­ki, jeden z garst­ki oca­la­łych jeń­ców obo­zu koziel­skie­go, poświę­cił kil­ka ksią­żek i wie­le arty­ku­łów histo­rii swo­jej i wspo­mnie­niom towa­rzy­szy, któ­rzy zosta­li zamor­do­wa­ni w katyń­skim lesie. Uro­dzo­ny w 1918 roku w Sano­ku, Zdzi­sław Pesz­kow­ski her­bu Jastrzę­biec był w chwi­li wybu­chu woj­ny pod­cho­rą­żym kawa­le­rii Woj­ska Pol­skie­go. Aresz­to­wa­ny przez Sowie­tów 20 wrze­śnia 1939 w Pomo­rza­nach, przez Woło­czy­ska został prze­trans­por­to­wa­ny do obo­zu spe­cjal­ne­go NKWD w Kozielsku.

Ist­nie­ją­ce od roku 1989 lokal­ne Rodzi­ny Katyń­skie oraz ogól­no­pol­ska Fede­ra­cja Rodzin Katyń­skich kon­cen­tro­wa­ły się na celach sta­tu­to­wych – upa­mięt­nie­niu swo­ich bli­skich, Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej, oraz ujaw­nie­niu wszel­kich oko­licz­no­ści i doku­men­tów tego wyda­rze­nia. Zapa­trze­ni w te cele, czę­sto zapo­mi­na­li­śmy o sobie. Ten brak ujaw­nił się, kie­dy zaczę­ły się kur­czyć sze­re­gi zało­ży­cie­li Rodzin: odcho­dzi­ły żony, rodzeń­stwo, a z cza­sem dzie­ci. Tym­cza­sem dzie­dzic­two spra­wy Katy­nia wyma­ga też udo­ku­men­to­wa­nia doko­nań, któ­rych auto­ra­mi są człon­ko­wie Rodzin Katyń­skich. Trze­ba zacho­wać od zapo­mnie­nia te zasłu­żo­ne osoby.

Jak pisze w sło­wie od redak­to­ra Jacek Kachel: „Zbrod­nia katyń­ska ma kil­ka wymia­rów”. Moż­na mówić o niej w kon­tek­ście wiel­kiej histo­rii i poli­ty­ki mię­dzy­na­ro­do­wej, moż­na wska­zy­wać jej miej­sce w pol­skich dzie­jach i zna­cze­nie dla pro­ce­sów, zacho­dzą­cych w Pol­sce po II woj­nie świa­to­wej, moż­na wresz­cie kon­cen­tro­wać się na losach poje­dyn­czych Ofiar. Publi­ka­cje przy­go­to­wy­wa­ne przez Rodzi­ny Katyń­skie są – co zro­zu­mia­łe – poświę­co­ne przede wszyst­kim temu ostat­nie­mu, intym­ne­mu wymiarowi.

To jest książ­ka pisa­na ser­cem. Z pozo­ru zwy­kła kro­ni­ka: zbiór oko­licz­no­ścio­wy, wyda­ny w 55. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej. Z per­spek­ty­wy minio­nych lat widać jed­nak, jak nie­zwy­kła była dyna­mi­ka dzia­ła­nia Rodzin Katyń­skich w pierw­szych latach po 1989 roku. Powsta­łe na fali odkła­my­wa­nia histo­rii po epo­ce PRL lokal­ne sto­wa­rzy­sze­nia swo­ją ener­gią spra­wia­ły rze­czy wcze­śniej niewyobrażalne.

Skrom­ny jubi­le­usz 15. lat pra­cy Sto­wa­rzy­sze­nia był oka­zją do wspo­mnień, reflek­sji, ale i do wyra­że­nia uzna­nia tym, któ­rzy wie­le swo­je­go cza­su i sił wnie­śli w dzia­łal­ność orga­ni­za­cji. Aby oca­lić te fak­ty od zapo­mnie­nia, a przede wszyst­kim dać wyraz pamię­ci o pomor­do­wa­nych – Ofia­rach katyń­skich, posta­no­wio­no wyda­rze­nia lat wspól­nej pra­cy utrwa­lić w for­mie wydawnictwa.

Moja reflek­sja, Dro­gi Andrze­ju, spra­wi­łeś radość piszą­cym, oca­li­łeś od zapo­mnie­nia bli­sko sto życio­ry­sów, ist­nień ludz­kich, poka­za­łeś przez książ­kę całą epo­kę, któ­ra wyda­ła tak wspa­nia­le… Pan­ny – Mat­ki – Kobie­ty – wresz­cie tra­gicz­ne Wdo­wy, epo­kę, któ­ra wraz z Mat­ka­mi odcho­dzi w prze­szłość, gaśnie, zamie­ra i taka już nigdy nie wró­ci. Tej książ­ki nie spo­sób ana­li­zo­wać, recen­zo­wać, usta­wiać w ter­mi­ny lite­rac­kie. Prze­cież sam tytuł mówi – „pisa­ne miło­ścią” – i tak to nale­ży przy­jąć, prze­czy­tać i przeżyć. 

Spra­wa katyń­ska sta­ła się jed­nym z fun­da­men­tów deba­ty o histo­rii toczo­nej w Pol­sce po 1989 roku. To wciąż nie­wy­czer­pa­ny temat badaw­czy, ale rów­nież waż­ny ele­ment życia publicz­ne­go, poli­ty­ki histo­rycz­nej czy – dopre­cy­zo­wu­jąc – poli­ty­ki (post)pamięci, ele­ment patrio­tycz­nej rytu­al­no­ści pań­stwa oraz orga­ni­za­cji pozarządowych.

Mamy przed sobą jeden z pierw­szych, tak obszer­nych zbio­rów wspo­mnień o Ofia­rach Zbrod­ni Katyń­skiej, przy­go­to­wa­nych po roku 1989 w śro­do­wi­sku Rodzin Katyń­skich. Moż­na bez prze­sa­dy stwier­dzić, że w pio­nier­skim okre­sie funk­cjo­no­wa­nia sto­wa­rzy­szeń zrze­sza­ją­cych bli­skich Ofiar gro­ma­dze­nie takich zapi­sków było jed­nym z głów­nych dzia­łań. Prze­cho­wy­wa­ne przez dzie­się­cio­le­cia komu­ni­stycz­ne­go PRL-u, chro­nio­ne przez zakła­ma­niem, histo­rie rodzin­ne wresz­cie wydo­sta­ły się na świa­tło dzienne.

Tade­usz Pień­kow­ski poświę­cił nie­mal całe życie na bada­nie losów pol­skich ofi­ce­rów pomor­do­wa­nych w Katy­niu. Jed­ną z ofiar sowiec­kiej zbrod­ni był bowiem ojciec Tade­usza – kapi­tan Ludwik Pień­kow­ski. Sam autor rów­nież doświad­czył sowiec­kie­go ter­ro­ru – aresz­to­wa­ny w 1939 roku przez NKWD, trzy lata spę­dził w sowiec­kich wię­zie­niach i obo­zach pra­cy przy­mu­so­wej. Doświad­cze­nia te wpły­nę­ły na wybór dro­gi życio­wej auto­ra, któ­ry nie­stru­dze­nie badał i doku­men­to­wał śla­dy Zbrod­ni Katyń­skiej. Jed­nym z efek­tów tej pra­cy jest oma­wia­na publikacja.

Mam przed sobą następ­ną, kolej­ną książ­kę „lokal­ną”, dłu­go zapo­wia­da­ną pozy­cję Dol­no­ślą­skiej Rodzi­ny Katyń­skiej – Bio­gra­my jeń­ców. Już sam tytuł jest odmien­ny od pozo­sta­łych, podob­nych wydań Rodzin Katyń­skich. Książ­ka ta, pro­fe­sjo­nal­na od pierw­szej do ostat­niej stro­ny, nie tyl­ko tytu­łem jest „inna”.