Autor już na wstę­pie okre­śla, że czy­tel­nik nie dowie się z niej wie­le o samej zbrod­ni, lecz przede wszyst­kim o tym, w jaki spo­sób stro­na radziec­ka sta­ra­ła się przed Mię­dzy­na­ro­do­wym Try­bu­na­łem Woj­sko­wym w Norym­ber­dze przy­pi­sać ów mord Niem­com, a kon­kret­nie włą­czyć go w poczet oskar­że­nia Her­ma­na Gӧringa.

Nie­zwy­kle inte­re­su­ją­ca popu­lar­no­nau­ko­wa książ­ka napi­sa­na przez ame­ry­kań­skie­go pisa­rza i dzien­ni­ka­rza, prze­zna­czo­na pier­wot­nie dla czy­tel­ni­ków z Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Wyróż­nia się ona na tle prac doty­czą­cych Zbrod­ni Katyń­skiej, ponie­waż autor, zakła­da­ją­cy nie­wie­dzę odbior­ców nie tyl­ko w zakre­sie tego tema­tu, ale rów­nież sze­rzej – histo­rii Pol­ski nowo­żyt­nej i naj­now­szej – wyka­zał się inno­wa­cyj­nym podej­ściem do tematu.

Zbrod­nia Katyń­ska sta­ła się przez dzie­się­cio­le­cia tema­tem wie­lu pozy­cji nauko­wych i popu­lar­nych. Pisa­li o niej histo­ry­cy, zgro­ma­dzo­no wie­le świa­dectw i wspo­mnień, opi­su­ją­cych to zagad­nie­nie w punk­tu widze­nia rodzin. Opi­sy­wa­na publi­ka­cja sta­no­wi nato­miast prze­łom w doku­men­to­wa­niu wie­dzy o Zbrod­ni Katyń­skiej z dzie­dzi­ny arche­olo­gii, antro­po­lo­gii, medy­cy­ny sądo­wej i geo­de­zji. Jej autor, pro­fe­sor Andrzej Kola, w latach dzie­więć­dzie­sią­tych XX wie­ku kie­ro­wał pra­ca­mi eks­hu­ma­cyj­no-son­da­żo­wy­mi w Char­ko­wie i Mied­no­je, a następ­nie, już w obec­nym stu­le­ciu, w Kijowie-Bykowni.

Pra­ca Andrze­ja Krzysz­to­fa Kuner­ta Katyń: oca­lo­na pamięć to kalen­da­rium Zbrod­ni Katyń­skiej, roz­po­czy­na­ją­ce się od trak­ta­tów mię­dzy Pol­ską a ZSRR, a koń­czą­ce w kwiet­niu 1943 roku, czy­li po ogło­sze­niu przez wła­dze III Rze­szy odkry­cia maso­wych gro­bów w lesie pod Smo­leń­skiem, gdzie odna­le­zio­no szcząt­ki pol­skich jeń­ców wojennych.

Wyda­na w 2010 roku mono­gra­fia autor­stwa Andrze­ja Prze­woź­ni­ka i Jolan­ty Adam­skiej Katyń: zbrod­nia, praw­da, pamięć była dzie­łem abso­lut­nie prze­ło­mo­wym i do dzi­siaj sta­no­wi naj­istot­niej­szą pra­cę uka­zu­ją­cą dzie­je spra­wy Katy­nia w spo­sób przekrojowy.

Głów­nym celem publi­ka­cji jest przy­bli­że­nie syl­we­tek czter­na­stu pra­cow­ni­ków Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go, któ­rzy zosta­li zamor­do­wa­ni z roz­ka­zu władz ZSRR w 1940 roku. Autor książ­ki wyko­nał impo­nu­ją­cą pra­cę badaw­czą, pozy­sku­jąc mate­ria­ły do swo­je­go opra­co­wa­nia zarów­no w archi­wach, jak i pośród człon­ków rodzin boha­te­rów publi­ka­cji. Nie­zwy­kle istot­nym ele­men­tem książ­ki jest iko­no­gra­fia – zdję­cia zamor­do­wa­nych pra­cow­ni­ków Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go oraz repro­duk­cje zwią­za­nych z nimi dokumentów.

Książ­ka Fran­za Kadel­la Katyń w oczach Zacho­du to kolej­na pozy­cja tego auto­ra uka­zu­ją­ca tema­ty­kę Zbrod­ni Katyń­skiej, jej prze­bieg, zna­cze­nie, zmo­wę mil­cze­nia i kłam­stwo, któ­re na dzie­się­cio­le­cia zde­ter­mi­no­wa­ło dąże­nia Pol­ski do ujaw­nie­nia praw­dy o Katyniu. 

„Katyń jest sym­bo­lem. Kry­je się za nim zarów­no likwi­da­cja dużej czę­ści pol­skiej eli­ty, jak i zwią­za­na z tym trau­ma pol­skie­go naro­du”. Tymi sło­wa­mi Franz Kadell roz­po­czy­na opo­wieść o zbrod­ni, któ­ra wpi­sa­ła się nie tyl­ko w histo­rię Pol­ski, Nie­miec czy Związ­ku Sowiec­kie­go, ale tak­że Wiel­kiej Bry­ta­nii i Sta­nów Zjednoczonych.

Czy książ­kę na temat Zbrod­ni Katyń­skiej moż­na prze­czy­tać jed­nym tchem, nawet jeże­li począt­ko­wo nie czu­je się zain­te­re­so­wa­nia tema­tem? Moż­na! Przy­naj­mniej – moim zda­niem – jed­ną z nich.

Bro­szu­ra skła­da się z 13 stro­nic tek­stu oraz zesta­wie­nia mate­ria­łów archi­wal­nych: foto­ko­pii oraz cyta­tów z nagłów­ków i arty­ku­łów pra­so­wych z 1943 roku. Pocho­dzą one z pra­sy wyda­wa­nej na Gór­nym Ślą­sku w cza­sie II woj­ny świa­to­wej. Pierw­sze stro­ny autor poświę­cił wyja­śnie­niu swo­je­go oso­bi­ste­go sto­sun­ku do spra­wy Katy­nia. Za gło­sze­nie praw­dy o sowiec­kim spraw­stwie Zbrod­ni Katyń­skiej mia­ły na nie­go i jego rodzi­nę spaść repre­sje – cięż­kie pobi­cie żony, pró­by pod­pa­le­nia miesz­ka­nia oraz wymu­szo­ne prze­nie­sie­nie do pra­cy w innej szkole.

Cen­trum Pol­sko-Rosyj­skie­go Dia­lo­gu i Poro­zu­mie­nia powsta­ło w 2011 roku, aby ini­cjo­wać i wspie­rać dzia­ła­nia na rzecz dia­lo­gu w sto­sun­kach mię­dzy obo­ma kra­ja­mi. Jed­nym z pól dzia­łal­no­ści Cen­trum jest przy­bli­ża­nie i upo­wszech­nia­nie w obu spo­łe­czeń­stwach wie­dzy o kul­tu­rze i histo­rii Pol­ski oraz Fede­ra­cji Rosyjskiej.

Dzie­je spra­wy Katy­nia Jerze­go Łoj­ka nale­żą do tych tytu­łów w piśmien­nic­twie na temat dwu­dzie­sto­wiecz­nej mar­ty­ro­lo­gii Pola­ków, któ­re uka­zu­ją ścież­kę od kłam­stwa i dez­in­for­ma­cji ku prawdzie.
Na dro­dze tej są bez­de­bi­to­we dru­ki i wyda­nia na emi­gra­cji, uni­ka­nie cen­zu­ry, infor­ma­cje prze­ka­zy­wa­ne nie­for­mal­nie i gro­nie zaufa­nych osób. Dzi­siaj trud­no sobie wyobra­zić pra­cę histo­ry­ka w tak nie­przy­ja­znych warunkach.

Dostęp do wie­dzy o trud­nej histo­rii Polek i Pola­ków w XX wie­ku sta­le się posze­rza. Dzie­je się to nie­rów­no­mier­nie, a pew­ne wąt­ki i fak­ty przez deka­dy pozo­sta­ną tajem­ni­cą (zwłasz­cza rosyj­skich) archi­wów. Kapi­tal­ne zna­cze­nie dla spo­łecz­nej świa­do­mo­ści ma inny pro­blem: dys­try­bu­cja wie­dzy. Jak o Katy­niu opo­wia­dać uczniom, któ­rzy mają usły­szeć o tym po raz pierwszy?

Jolan­ta Chwa­styk-Kowal­czyk to badacz­ka zaj­mu­ją­ca się opra­co­wa­niem tema­tów, jakie znaj­du­je na łamach cza­so­pism pol­skich, uka­zu­ją­cych się na wychodź­stwie. Autor­ka przy­zna­je, że cza­so­pi­sma wychodź­cze są „naj­lep­szym odzwier­cie­dle­niem dra­ma­tycz­nych wybo­rów Pola­ków w cza­sie i po zakoń­cze­niu II woj­ny światowej”.

Ta waż­na publi­ka­cja z 1996 roku odwzo­ro­wu­je stan wie­dzy, jakim dys­po­no­wa­li bada­cze spra­wy Katy­nia zale­d­wie kil­ka lat po przy­zna­niu się przez Zwią­zek Radziec­ki do odpo­wie­dzial­no­ści za popeł­nie­nie Zbrod­ni Katyń­skiej (13 kwiet­nia 1990) i po ujaw­nie­niu miejsc kaź­ni w Char­ko­wie (gdzie zgi­nę­li jeń­cy z obo­zu ze Sta­ro­biel­ska) i Mied­no­je (z Ostaszkowa).

W latach dwu­ty­sięcz­nych Katyń prze­stał być tyl­ko miej­scem, w któ­rym zamor­do­wa­no pol­skich ofi­ce­rów. Stał się sym­bo­lem. Jak pisze w sło­wie wstęp­nym ówcze­sny Kie­row­nik Urzę­du do Spraw Kom­ba­tan­tów i Osób Repre­sjo­no­wa­nych, Janusz Krup­ski: „Katyń – to praw­da przez dłu­gie lata okry­wa­na kłam­stwem, prze­mil­cza­na przez mocar­stwa, spy­cha­na na mar­gi­nes świa­do­mo­ści. (…) To owoc zbrod­ni­cze­go sys­te­mu bol­sze­wic­kie­go, ide­olo­gii mark­si­stow­skiej, któ­ra rze­ko­mo w tro­sce o czło­wie­ka dopro­wa­dzi­ła do śmier­ci milio­nów ludzi. (…) To pogwał­ce­nie pra­wa natu­ral­ne­go, któ­re sam Bóg wpi­sał w sumie­nie czło­wie­ka i ludzkości”.

Wśród publi­ka­cji poświę­co­nych Zbrod­ni Katyń­skiej osob­ne miej­sce zaj­mu­ją te poświę­co­ne jej ofia­rom. Histo­rie wszyst­kich ofiar zasłu­gu­ją nad swo­iste „odpo­mnie­nie”, ale te doty­czą­ce żoł­nie­rzy w spo­sób szcze­gól­ny. Kawa­le­ro­wie orde­ru Vir­tu­ti Mili­ta­ri w mogi­łach katyń­skich to obszer­na publi­ka­cja, któ­ra jest pró­bą upo­mnie­nia się o pamięć tych jeń­ców obo­zów spe­cjal­nych NKWD w Koziel­sku, Sta­ro­biel­sku i Ostasz­ko­wie zamor­do­wa­nych wio­sną 1940 roku, któ­rzy odzna­cze­ni byli naj­wyż­szym żoł­nier­skim odznaczeniem.

Odcho­dzą świad­ko­wie, roz­my­wa­ją się gra­ni­ce mię­dzy real­ną gro­zą tota­li­tar­nych zbrod­ni a skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­ny­mi for­ma­mi pamię­ci. Kra­kow­ska wysta­wa Kłam­stwo katyń­skie. W 60 lat po zbrod­ni z 2000 roku oraz towa­rzy­szą­cy jej kata­log mia­ły zapo­biec takiej ero­zji pamię­ci. Orga­ni­za­to­ra­mi przed­się­wzię­cia były Fun­da­cja Cen­trum Doku­men­ta­cji Czy­nu Nie­pod­le­gło­ścio­we­go, Insty­tut Jana Paw­ła II, Insty­tut Katyń­ski w Pol­sce i Muzeum Histo­rii Foto­gra­fii w Krakowie.

Dwu­ję­zycz­na (pol­sko-angiel­ska) pra­ca, w któ­rej autor­ka śle­dzi losy jeń­ców wojen­nych pocho­dzą­cych ze Sta­nów Zjed­no­czo­nych i Wiel­kiej Bry­ta­nii, wysła­nych przez wła­dze III Rze­szy w cha­rak­te­rze świad­ków na miej­sce eks­hu­ma­cji w Katy­niu. Wyda­rze­nie to sta­ło się istot­ne dla wyja­śnie­nia spra­wy śmier­ci tysię­cy Pola­ków, ale tak­że uru­cho­mi­ło mecha­ni­zmy będą­ce przy­czy­ną wstrzą­sów poli­tycz­nych w Sta­nach Zjed­no­czo­nych po II woj­nie światowej.

Biblio­te­ka wypeł­nio­na opra­co­wa­nia­mi z róż­nych dzie­dzin i ujaw­nie­nie wie­lu doku­men­tów doty­czą­cych spra­wy Katy­nia – to wszyst­ko sta­je pod zna­kiem zapy­ta­nia, jeśli pyta­my o osta­tecz­ną licz­bę Ofiar i ich dane. Mimo dzie­się­cio­le­ci badań i zabie­gów dyplo­ma­tycz­nych na linii Pol­ska – Rosja i Pol­ska – Bia­ło­ruś, nadal nie wie­my ani ilu zamor­do­wa­nych na tere­nie tzw. Zachod­niej Bia­ło­ru­si nale­ży przy­pi­sać do list ofiar katyń­skich, ani gdzie ci ludzie zgi­nę­li, ani gdzie spo­czy­wa­ją ich szczątki.

Tczew­ski Pan­te­on Katyń­ski to nie­wiel­kich roz­mia­rów publi­ka­cja autor­stwa mło­de­go histo­ry­ka Mar­ci­na Kło­dziń­skie­go. Jak wska­zu­je sam autor, książ­ka powsta­ła, aby upa­mięt­nić te ofia­ry Zbrod­ni Katyń­skiej, któ­re przed woj­ną zwią­za­ne były z powia­tem tczew­skim. Autor zgro­ma­dził w swo­jej książ­ce nazwi­ska sześć­dzie­się­ciu czte­rech osób, dołą­cza­jąc doń krót­kie noty biograficzne. 

W 1951 roku Kon­gres Sta­nów Zjed­no­czo­nych powo­łał spe­cjal­ny komi­tet, któ­re­go celem było prze­pro­wa­dze­nie docho­dze­nia w spra­wie zbrod­ni, jakiej na pol­skich ofi­ce­rach doko­na­no w Katy­niu. Komi­te­to­wi, któ­re­go pra­ce trwa­ły dzie­więć mie­się­cy, prze­wod­ni­czył Ray John Mad­den. Zespół po zba­da­niu zgro­ma­dzo­nych źró­deł (doku­men­tów z pro­ce­sów norym­ber­skich, rapor­tów znaj­du­ją­cych się w archi­wach rzą­du i armii Sta­nów Zjed­no­czo­nych oraz prze­słu­chań świad­ków) spo­rzą­dził raport, w któ­rym jed­no­znacz­nie wska­zy­wał win­nych pomor­do­wa­nia pol­skich ofi­ce­rów – Sowie­tów, oraz nazwał masa­krę katyń­ską „jed­ną z naj­bar­dziej bar­ba­rzyń­skich zbrod­ni mię­dzy­na­ro­do­wych w histo­rii świata”.

Książ­ka autor­stwa Meči­sla­va Boráka jest ewe­ne­men­tem wśród pozy­cji biblio­gra­fii katyń­skiej nie tyle ze wzglę­du na toż­sa­mość auto­ra, cze­skie­go histo­ry­ka z Uni­wer­sy­te­tu Ślą­skie­go w Opa­wie, ale ze wzglę­du na pod­ję­tą przez nie­go pro­ble­ma­ty­kę: losy Ofiar Zbrod­ni Katyń­skiej, ofi­ce­rów i poli­cjan­tów – Pola­ków z Zaol­zia i innych miejsc (byłej) Cze­cho­sło­wa­cji, jak i Pola­ków, któ­rzy na Zaol­zie przy­by­li z przy­dzia­łem służ­bo­wym; wśród opi­sy­wa­nych posta­ci zna­leź­li się tak­że Cze­si przed woj­ną miesz­ka­ją­cy w Rzeczypospolitej.

W pra­cy przed­sta­wio­no wyni­ki badań wybit­nych histo­ry­ków, któ­rzy dzię­ki kwe­ren­dzie w post­so­wiec­kich archi­wach zwe­ry­fi­ko­wa­li zakres repre­sji sto­so­wa­nych wobec oby­wa­te­li Pol­skich przez reżim stalinowski.

Gdy­by trze­ba było wybrać jeden spo­śród zgro­ma­dzo­nych w Biblio­gra­fii Katyń­skiej tytu­łów jako lek­tu­rę wpro­wa­dza­ją­cą do zagad­nie­nia Zbrod­ni Katyń­skiej, praw­do­po­dob­nie była­by to anto­lo­gia Rosja a Katyń, wyda­na przez Ośro­dek Kar­ta. Opra­co­wa­nie pozwa­la poznać pod­sta­wo­we fak­ty, oto­czyć je kon­tek­sta­mi spo­łecz­ny­mi i kulturowymi.

Pro­pa­gan­do­wa bro­szu­ra prze­zna­czo­na dla Polo­nii kana­dyj­skiej, mają­ca na celu udo­wod­nie­nie fał­szy­wej tezy, że to wła­dze III Rze­szy były odpo­wie­dzial­ne za śmierć pol­skich jeń­ców w Katy­niu. Pra­ca ta opar­ta zosta­ła na argu­men­tach przed­sta­wio­nych przez tzw. komi­sję Bur­den­ki, pro­wa­dzą­cą eks­hu­ma­cje w lesie pod Smo­leń­skiem mię­dzy 16 a 23 stycz­nia 1944 roku.

14 paź­dzier­ni­ka 1992 roku przed­sta­wi­ciel ówcze­sne­go pre­zy­den­ta Rosji, Bory­sa Jel­cy­na, na ręce Lecha Wałę­sy prze­ka­zał „kopie dotych­czas naj­ści­ślej strze­żo­nych doku­men­tów o zbrod­ni katyń­skiej”. Doku­men­ty te potwier­dzi­ły w znacz­nej mie­rze posia­da­ną już wte­dy wie­dzę o wymor­do­wa­niu pol­skich jeń­ców, jed­nak – jak zauwa­ża autor wstę­pu Jędrzej Tuchol­ski – „infor­ma­cja o wymor­do­wa­niu więź­niów z zachod­nich obwo­dów USRR i BSRR była pierw­szym sygna­łem tej ponu­rej sprawy”.

Opraw­cy z Katy­nia rosyj­skie­go dzien­ni­ka­rza i repor­te­ra Wła­di­mi­ra Aba­ri­no­wa to książ­ka pozwa­la­ją­ca zro­zu­mieć isto­tę zła, jakie doko­na­ło się w katyń­skim lesie i w innych miej­scach kaź­ni. Potę­ga owe­go zła, okru­cień­stwa, urzę­do­wej hipo­kry­zji i poli­tycz­ne­go kłam­stwa jest wszechogarniająca.

Los badań nauko­wych oraz publi­ka­cji histo­rycz­nych czę­sto zda­je się roz­cią­gać dale­ko poza autor­skie zamia­ry i wsku­tek upły­wu cza­su zyski­wać nowe sen­sy. Publi­ka­cje po latach sta­ją się nie tyl­ko źró­dłem wie­dzy, ale też świa­dec­twem epo­ki i doku­men­tem sta­rań o reali­za­cję postu­la­tów auto­rek i auto­rów. Wła­śnie tak moż­na dziś czy­tać Katyń. Od kłam­stwa ku praw­dzie Woj­cie­cha Materskiego.

W 2009 roku Biu­ro Edu­ka­cji Publicz­nej Insty­tu­tu Pamię­ci Naro­do­wej przy­go­to­wa­ło wysta­wę, gdzie przed­sta­wio­no jed­ną ze zna­nym histo­rycz­nych hipo­tez, mówią­cych o współ­pra­cy nie­miec­kich i sowiec­kich oku­pan­tów, któ­rzy na tere­nach przez sie­bie zaję­tych, w tym samym cza­sie prze­pro­wa­dzi­li akcje wymie­rzo­ne w pol­skie eli­ty. Mowa o wymie­nio­nych w tytu­le eks­po­zy­cji: akcji zwa­nej AB oraz o Zbrod­ni Katyńskiej.

Trud­no powie­dzieć, co w tej pozy­cji jest pierw­sze, a co dru­gie: czy książ­ka jest dodat­kiem do fil­mu, czy film jest ilu­stra­cją książ­ki. Jest i tak, i tak. Zarów­no dla tek­stu, jak i dla fil­mu wybra­no poety­kę impre­sji, war­stwa doku­men­ta­cyj­na współ­gra tutaj z ele­men­ta­mi spek­ta­klu, a rekon­struk­cja fak­tów sprzed dzie­się­cio­le­ci jest wspo­ma­ga­na domy­sła­mi co do prze­bie­gu wyda­rzeń historycznych.

Publi­ka­cja Zbrod­nia Katyń­ska. W krę­gu praw­dy i kłam­stwa, któ­ra uka­za­ła się w 70. rocz­ni­cę mor­du katyń­skie­go, skła­da się ze stu­diów napi­sa­nych przez róż­nych auto­rów, w tym pra­cow­ni­ków Insty­tu­tu Pamię­ci Naro­do­wej i bada­czy z innych insty­tu­cji nauko­wych w Polsce.